In het Herinneringscentrum Kamp Westerbork vertellen we de verhalen van meer dan honderdduizend Joden en Sinti en Roma die vanuit Nederland naar vernietigings- en concentratiekampen werden gedeporteerd. Ook de naoorlogse functies van de historische plek komen aan bod.

Kamp Westerbork bestaat sinds 1939 en heeft door de jaren heen verschillende functies gehad. Ontdek hieronder welke dit waren.

Vanaf 1942 begonnen de nazi’s met de deportaties van voornamelijk Joden uit heel Europa naar vernietigingskampen in het Oosten. Dit had gevolgen voor kamp Westerbork. Het werd uitgebreid met een groot aantal barakken en kleinere gebouwen. Op 1 juli werd het kamp aangewezen als Polizeiliches Judendurchgangslager. Er werden prikkeldraadomheiningen en zeven wachttorens geplaatst. 

Door&shy;gangs&shy;kamp

Doorgangskamp

Toen vanaf 1938 de situatie voor Joden in Duitsland steeds gevaarlijker werd, vluchtten velen van hen naar Nederland. Om deze stroom mensen te reguleren, besloot de regering een centraal vluchtelingenkamp op te richten. Een stuk braakliggend terrein aan de rand van Westerbork bleek een geschikte locatie.  In augustus 1939 werd begonnen met de bouw van de barakken, in oktober van datzelfde jaar kwamen de eerste bewoners aan. 

Vluch&shy;te&shy;lin&shy;gen&shy;kamp

Vluchtelingenkamp

Tussen 24 april 1945 en 1 december 1948 was kamp Westerbork een interneringskamp voor NSB’ers, SS’ers en andere personen, die van samenwerking met de nazi’s werden verdacht. Op het moment dat de eerste geïnterneerden het kamp betraden, werd Westerbork nog door ongeveer 850 bevrijde Joden bewoond.  

In&shy;ter&shy;ne&shy;rings&shy;kamp

Interneringskamp

In 1949 nam het Ministerie van Oorlog kamp Westerbork tijdelijk over. De dekolonisatieoorlog in het voormalige Nederlands-Indië was in volle gang, met als gevolg een groot gebrek aan militaire kampementen in Nederland. Westerbork werd een opleidingskamp voor soldaten, die onder meer naar Nederlands-Indië zouden vertrekken.  

Mi&shy;li&shy;tair kamp

Militair kamp

De meeste Indische Nederlanders hadden de oorlog in Japanse interneringskampen doorgebracht.  Velen van hen voelden zich na de bevrijding niet meer veilig en besloten noodgedwongen naar Nederland te vertrekken. Als opvanglocaties werd gekozen voor een aantal kampen die in de oorlog door de nazi’s waren gebruikt, zoals kamp Westerbork. De locaties werden anders genoemd: voortaan waren het ‘woonoorden’ en ‘opvangcentra’. Westerbork werd ‘De Schattenberg’ genoemd.   

Re&shy;pa&shy;tri&shy;ë&shy;rings&shy;kamp

Repatriëringskamp

Vanaf 1951 werd het voormalige kamp een woonoord voor enkele duizenden Molukkers. KNIL-militairen en hun gezinnen zouden hier tijdelijk gehuisvest worden, omdat de situatie voor hen door de onafhankelijkheidsstrijd op de Molukken gevaarlijk werd. De laatste bewoners vertrokken uiteindelijk in 1971.   

Schat&shy;ten&shy;berg

Schattenberg

Hoe ervaar je iets dat niet meer bestaat? Het terrein van het voormalige kamp Westerbork heeft sinds het begin van de jaren zeventig verschillende aanpassingen ondergaan om de historische plek herkenbaarder te maken. In 1983 opende koningin Beatrix officieel het Herinneringscentrum.   

Plek van her&shy;in&shy;ne&shy;ring

Plek van herinnering

Het kamp door de jaren heen

Dit verhaal werd opgetekend door conservator Guido Abuys. Meer over de familie Enthoven is te vinden in het boek Kroniek van het geslacht Enthoven (Zutphen 1991).&nbsp;

Het is 23 mei 1945. Henriette Enthoven-van Lier schrijft vanuit Mont Pèlerin in Zwitserland een brief aan haar familie, waarin ze terugkijkt naar het transport van kamp Westerbork naar Theresienstadt en haar aankomst in dit getto.

"Ik werd met enige kennissen in een bananenwagen gestopt..."

Gerdien Verschoor was tussen 2019 en 2022 de directeur van Herinneringscentrum Kamp Westerbork. Dit verhaal publiceerde zij op haar <a href="https://gerdienverschoor.wordpress.com/2019/02/07/het-treinbord/#more-3294">eigen website</a>.

Het moet ergens in de jaren negentig geweest zijn: het was na de Wende en ik werkte bij de Nederlandse Ambassade in Warschau. Alles in Polen veranderde. Als attaché voor pers- en culturele zaken richtte ik me niet alleen op pers en cultuur, maar ook op de historische en maatschappelijke onderwerpen die in die periode actueel waren. Vele musea en historische instituten maakten een transitie door: nu Polen het communisme van zich had afgeschud, konden vele verhalen eindelijk op een andere manier verteld worden.

Het treinbord

Dit verhaal, geschreven door conservator Guido Abuys, werd in 2018 als column gepubliceerd op de website van het Herinneringscentrum Kamp Westerbork.&nbsp;

Een houten beeldje van een jongen van een jaar of twaalf, gekleed in een blouse, korte broek, hoge sokken en wandelschoenen. Op het voetstuk zijn de initialen E.B. ingekrast en is het jaar 1941 duidelijk zichtbaar. Het beeldje zou geschonken zijn aan Jacques Schol, directeur van het Centraal Vluchtelingenkamp Westerbork.&nbsp;

Een jongen vereeuwigd in hout

In juni 2025 verscheen Sprekende stenen. Stolpersteine in Zwolle, een publicatie waarin de verhalen van Joodse inwoners van Zwolle worden belicht. Ook voor het gezin Caneel, dat voor hun deportatie aan de Vispoortenplas 10 woonde, zijn struikelstenen gelegd.&nbsp;

Carolina Caneel-Bamberg, haar man Salomon Caneel en hun zoontje Mozes “Max” Caneel werden begin oktober 1942 vanuit Zwolle naar kamp Westerbork gebracht. Het was in die dagen overvol in het kamp: door de ontruiming van de Joodse werkkampen en de razzia’s waarbij de familieleden van de Joodse dwangarbeiders werden opgehaald, kwamen er zo’n 12.000 personen naar het kamp. In een brief aan vriendin Janny Bosman schrijft Carolina over de chaotische situatie en de onwetendheid over hun verdere lot. Ook vraagt ze om een paar hoge schoenen of laarsjes in maat 26 voor zoontje Max en een stel dekens, want die zijn ze inmiddels kwijtgeraakt.&nbsp;

"Onze Max is een reuzelieve schat..."

Onze collecties in beeld

Westerbork Digitaal

We zijn druk bezig met het toevoegen en aanvullen van informatie op deze website. We voegen dagelijks nieuwe collectiestukken toe en vullen persoonsgegevens aan, dus kom zeker nog eens terug!

Platform in ontwikkeling

Op deze pagina vind je een overzicht van verhalen over kamp Westerbork. Zo kun je meer te weten komen over personen die in het kamp gevangen zaten of over objecten uit onze collecties. Ook bieden we themaverhalen aan en laten we zien welke locaties in Nederland, direct of indirect, een verbinding hebben met kamp Westerbork. 

Verhalen

Maker: Breslauer, W.R. Still uit de Westerborkfilm Plaats: Westerbork, kamp Datum: 1944 Kerkdienst in barak 9 geleid door Srul Tabaksblatt. Op de achtergrond staat een (kinder-)koor.

Maker: Breslauer, W.R. Still uit de Westerborkfilm Plaats: Westerbork, kamp Datum: 1944 Kerkdienst in barak 9 geleid door Srul Tabaksblatt. Op de achtergrond staat een (kinder-)koor.

Foto van een still uit de Westerborkfilm

Sonder-Ausweis Godschalk, Jacobus, 17-8-05, B21 ist berechtigt das Lager Westerbork zu verlassen, um in: Bauernhof Arbeiten zu verrichten (DB 2).&nbsp; Gültig bis: Auf Weiteres

Sonder-Ausweis Godschalk, Jacobus, 17-8-05, B21 ist berechtigt das Lager Westerbork zu verlassen, um in: Bauernhof Arbeiten zu verrichten (DB 2).&nbsp; Gültig bis: Auf Weiteres

Sonderausweis van Jacobus Godschalk

Bewijs van crematie Datum: 05-07-1943 Nr. 396 De Ambtenaar van den Burgerlijken Stand in het Lager Westerbork verklaart, er van kennis te hebben genomen, dat het lijk van: Gans, Rachel geb. 07-03-42 overleden te Westerbork op 28-06-1943 op 28-06-1943 is gecremeerd.

Bewijs van crematie Datum: 05-07-1943 Nr. 396 De Ambtenaar van den Burgerlijken Stand in het Lager Westerbork verklaart, er van kennis te hebben genomen, dat het lijk van: Gans, Rachel geb. 07-03-42 overleden te Westerbork op 28-06-1943 op 28-06-1943 is gecremeerd.

Bewijs van crematie in kamp Westerbork betreffende Rachel Gans

Van: Spetter, L. Aan: Spetter, J. Plaats: Assen/Westerbork, kamp Datum: 1942-11-05 Onderwerp: Leo zit bij een boer aan het fornuis, onderweg naar de Joodse begraafplaats van Assen. een tante is in kamp Westerbork overleden (zuster van de vader van zijn moeder) en zal daar begraven worden; Leo vertegenwoordigd zijn vader, die de afstand niet kan lopen; Leo zit heerlijk bij de boer onder toezicht van een marechaussee; ze zijn met zeven personen; ze krijgen brood met kaas en jam; stuur alles wat mogelijk is per expresse; er gaat 2 keer in de week een transport, er komen geen nieuwe mensen binnen, waardoor de kans dat ze op transport gaan vrij groot is…als Pa gezond was gewest, waren ze al lang vertrokken; op het moment gaan zieke en gezonde mensen op transport; mochten ze op transport gaan dan krijgen ze bericht van Ernest Frank, die heeft een baantje en hij &nbsp;kan voorlopig in het kamp blijven.

Van: Spetter, L. Aan: Spetter, J. Plaats: Assen/Westerbork, kamp Datum: 1942-11-05 Onderwerp: Leo zit bij een boer aan het fornuis, onderweg naar de Joodse begraafplaats van Assen. een tante is in kamp Westerbork overleden (zuster van de vader van zijn moeder) en zal daar begraven worden; Leo vertegenwoordigd zijn vader, die de afstand niet kan lopen; Leo zit heerlijk bij de boer onder toezicht van een marechaussee; ze zijn met zeven personen; ze krijgen brood met kaas en jam; stuur alles wat mogelijk is per expresse; er gaat 2 keer in de week een transport, er komen geen nieuwe mensen binnen, waardoor de kans dat ze op transport gaan vrij groot is…als Pa gezond was gewest, waren ze al lang vertrokken; op het moment gaan zieke en gezonde mensen op transport; mochten ze op transport gaan dan krijgen ze bericht van Ernest Frank, die heeft een baantje en hij &nbsp;kan voorlopig in het kamp blijven.

Briefkaart van Leo Spetter aan J. Spetter vanuit Assen

Contact

Bewijs van crematie&nbsp; Datum: 30-06-1943 Nr. 389 De Ambtenaar van den Burgerlijken Stand in het Lager Westerbork verklaart, er van kennis te hebben genomen, dat het lijk van: Tausk, Paula geb. 10-07-71 overleden te Westerbork op 26-06-1943 op 28-06-1943 is gecremeerd.

Bewijs van crematie&nbsp; Datum: 30-06-1943 Nr. 389 De Ambtenaar van den Burgerlijken Stand in het Lager Westerbork verklaart, er van kennis te hebben genomen, dat het lijk van: Tausk, Paula geb. 10-07-71 overleden te Westerbork op 26-06-1943 op 28-06-1943 is gecremeerd.

Bewijs van crematie in kamp Westerbork betreffende Paula Tausk

Plattegrond, aanzichten en doorsnede van barak 17&nbsp; Woonoord Schattenberg&nbsp; Schaal: 1:100&nbsp; Datum: 1965-03-01 Opmerking: riolering in de barak

Plattegrond, aanzichten en doorsnede van barak 17&nbsp; Woonoord Schattenberg&nbsp; Schaal: 1:100&nbsp; Datum: 1965-03-01 Opmerking: riolering in de barak

Plattegrond met aanzichten en doorsnede van barak 17 in het woonoord Schattenberg

Bewijs van crematie Datum: 30-06-1943 Nr. 386 De Ambtenaar van den Burgerlijken Stand in het Lager Westerbork verklaart, er van kennis te hebben genomen, dat het lijk van: Melkman, Abraham geb. 07-01-80 overleden te Westerbork op 25-06-1943 op 28-06-1943 is gecremeerd.

Bewijs van crematie Datum: 30-06-1943 Nr. 386 De Ambtenaar van den Burgerlijken Stand in het Lager Westerbork verklaart, er van kennis te hebben genomen, dat het lijk van: Melkman, Abraham geb. 07-01-80 overleden te Westerbork op 25-06-1943 op 28-06-1943 is gecremeerd.

Bewijs van crematie in kamp Westerbork betreffende Abraham Melkman

Foto van dwangarbeiders aan het brieven schrijven in het Joods werkkamp Conrad

Foto van dwangarbeiders aan het brieven schrijven in het Joods werkkamp Conrad

Aan de Markt 4 had David Kats bij zijn woning een slagerij. Hij was getrouwd met Rebecca Kropveld en samen hadden ze vier kinderen; Max, Betje, Antonie en Nathan. De kinderen bezochten de openbare lagere school in Beilen. Vader was lid van muziekvereniging Union in Beilen, waar hij trompet speelde. Ook was hij onder andere als kerkbestuurslid actief in de Joodse gemeente. Naast de familie Kats was het café van de familie Padding. Ze hadden goede contacten met elkaar. Op vrijdagavond deed vader Padding altijd het licht aan bij de familie Kats. Ze mochten dit niet zelf doen vanwege de Sabbath. Zoon Bram Padding begreep dat niet echt op jonge leeftijd en vroeg zich wel eens af waarom ze dat niet zelf konden doen. Als dank bakte Rebecca vaak een ‘kippentaartje’ voor de familie Padding; ze gebruikte hierin kippenvet in plaats van boter.&nbsp;

Markt 4, Beilen

De werkverruimingskampen waren in de jaren dertig door de Nederlandse regering gebouwd om werklozen in het kader van de werkverschaffing te huisvesten. Een aantal van deze kampen werd ontruimd om plaats te maken voor door anti-Joodse maatregelen werkloos geworden Joodse mannen.

Joodse werkkampen in Nederland

‘Ik heb bestek uit het Apeldoornsche Bosch. Hebben jullie daar belangstelling voor?’, zo schreef ze mij in een e-mail. Ik belde haar op. Ze kocht regelmatig delen uit vrijgekomen inboedels op, die ze vervolgens in haar huisje vol antiek en curiosa te koop aanbood. ‘Aan dit soort dingen wil ik geen geld verdienen. Meestal geef ik het aan een goed doel. Maar deze bestekdelen, nee, dat is niet zomaar iets.’ Ze zocht een goede bestemming. Of ik even langs wilde komen.

Twee lepels, een vork en een theelepel

<blockquote>‘Mijn liefste Netty, De laatste afscheidskaart ontvang je vanuit de trein. We zitten met ruim 40 mensen + bagage en het is benauwd in veewagen. We zijn vol goeden moed. Tot een spoedig weerziens in ons dierbare Hollandje. Vaarwel en kus, Hertha.’</blockquote>‘Toen ik die kaart had gelezen zei ik tegen mijn moeder : ‘Mam, we zien haar nooit meer terug’, herinnerde Netty Hietkamp-Renès zich. Drie jaar eerder, in 1940, ontmoetten Hertha en Netty elkaar op hun eerste schooldag op de Huishoudschool in Deventer. Ze werden hartsvriendinnen.

Het verhaal van Hertha Aussen

Leo Blumensohn maakte deel uit van de groep Duitse Joden die na de pogrom van 9 op 10 november 1938 besloot naar Nederland te vluchten. Hij &nbsp;werd in oktober 1939 de eerste bewoner van het vluchtelingenkamp Westerbork en speelde een belangrijke rol bij religieuze en culturele activiteiten in het kamp.&nbsp;

Het verhaal van Leo Blumensohn

De&nbsp;opa van Didier Winterstein wist het vernietigingskamp Auschwitz-Birkenau te overleven. Didier, docent aan het Christelijk Gymnasium in Utrecht, vertelde erover tijdens de Nationale Herdenking Vervolging Sinti en Roma op 19 mei 2019 in kamp Westerbork.&nbsp;

"Opa, wat is dat op je arm?"

Dit verhaal, geschreven door conservator Guido Abuys, &nbsp;verscheen in 2018 als column op de website van het Herinneringscentrum Kamp Westerbork.

Ik maakte met een vrijwilliger een ronde door het land om spullen op diverse plekken op te halen. Ik belde aan bij de vrouw, maar er werd niet opengedaan. We besloten nog even te wachten, want we waren immers iets te vroeg. Ik keek naar binnen. Het huisje stond vol spullen. Misschien was dit haar winkel, woonde ze ergens anders? Na een minuut of tien besloot ik te bellen. Ze nam de telefoon meteen op. Ze had de bel niet gehoord, omdat ze onder de douche stond. Kort daarna deed ze open: een hartelijke vrouw van in de vijftig.

<h4>Twee lepels, een vork en een theelepel</h4>

Vanwege ruimtegebrek was de eettafel tegen de muur aangeschoven. We namen plaats. Ze was blij dat we langskwamen. Ondertussen zette ze koffie en vertelde ze over haar winkeltje, het inkopen, schoonmaken en restaureren van de voorwerpen, voordat het in de verkoop ging. Het was geen vetpot, meer een hobby. Ze deed het met veel gevoel en liefde. Ze schoof me een plastic zakje toe. Ik maakte het open en pakte voorzichtig het met een touwtje aan elkaar gebonden bestek eruit. Twee lepels, een vork en een theelepel. Op elk voorwerp stond op de achterkant: “Apeldoornsche Bosch”.

Het drama van het Instituut voor geestelijk gehandicapte Joodse patiënten werd vervolgens ons gespreksonderwerp. De Ordedienst van kamp Westerbork moest in januari 1943 op bevel van de Duitse bezetter meehelpen met de evacuatie van patiënten en personeel. Maar ze kwamen een dag te vroeg. Die dag te vroeg gaf een deel van het Joodse personeel de mogelijkheid de benen te nemen, om op deze manier aan deportatie naar Auschwitz te ontkomen. Onder hen bevonden zich soms ook ‘patiënten’, die het Apeldoornsche Bosch hadden gebruikt als een tijdelijke veilige haven. De echte patiënten waren natuurlijk kansloos. Ze hadden geen flauw benul wat hen de volgende dag zou overkomen. Dit in tegenstelling tot het personeel, dat bij de patiënten besloot te blijven. De vraag is natuurlijk hoe het bestek in handen is gekomen van de oude man, van wie ze het heeft gekregen. Hij kan het niet meer vertellen. Hij woonde in de buurt van Apeldoorn. ‘Zijn moeder werkte er misschien.’ Het niet-Joodse personeel was al lang voor de ontruiming ontslagen. <img src="https://kenniscentrum.kampwesterbork.nl/HttpHandler/icoon.ico?file=8825975"> &nbsp;

Nadat de patiënten en een deel van het personeel naar Auschwitz waren gedeporteerd, werden een groot deel van de inboedel en de overige personeelsleden overgebracht naar kamp Westerbork. Er werd ook veel geplunderd. De zakken van de overalls van de mannen van de Ordedienst puilden uit. Bestek van het Apeldoornsche Bosch werd in kamp Westerbork door gevangenen gebruikt en vele jaren later door overlevenden aan het museum geschonken. Het zou natuurlijk kunnen dat niet alles naar kamp Westerbork is gebracht en de bevolking uit de omgeving van het Instituut een deel van de inboedel kon meenemen.Het verhaal achter dit bundeltje bestek zullen we nooit achterhalen. Eens in de zoveel tijd komt er weer iets uit het Apeldoornsche Bosch tevoorschijn. Voor het Herinneringscentrum is dat een extra reden om aandacht te besteden aan het verhaal en het onvoorstelbare drama van het Apeldoornsche Bosch.

Op de plek waar het Instituut gevestigd was, werd in 2020 het Herinneringscentrum Apeldoornsche Bosch geopend. Sinds januari 2025 is hier een vernieuwde presentatie te zien. Meer informatie is te vinden op <a href="https://www.apeldoornschebosch.nl/" target="_blank" rel="noopener noreferrer">de website</a>.&nbsp;

Bestek uit het Apeldoornsche Bosch

Zieken-, verpleeg- en verzorgingstehuizen

Het Apeldoornsche Bosch

Lagerbefehl Westerbork, kamp 1944-03-16, No. 70 Inhoud: Waardebonnen. Met ingang van 20 maart 1944 worden door alle kampinstellingen, waar kampingezetenen betalingen doen (warenhuis, cantine, kassa voor bonte avonden enz.) nog slechts waardebonnen als betaalmiddel gebruikt.

Lagerbefehl Westerbork, kamp 1944-03-16, No. 70 Inhoud: Waardebonnen. Met ingang van 20 maart 1944 worden door alle kampinstellingen, waar kampingezetenen betalingen doen (warenhuis, cantine, kassa voor bonte avonden enz.) nog slechts waardebonnen als betaalmiddel gebruikt.

Lagerbefehl No. 70

Foto van Hans Feigenbaum Plaats: Westerbork, Centraal Vluchtelingenkamp Datum: 1942 Onderwerp: barak; Jodenster

Foto van Hans Feigenbaum Plaats: Westerbork, Centraal Vluchtelingenkamp Datum: 1942 Onderwerp: barak; Jodenster

Foto van Hans Feigenbaum in Centraal Vluchtelingenkamp Westerbork

Lied Pandagan Gaenoeng Nona (berg Nona, Celebes) met koorbewerking

Lied Pandagan Gaenoeng Nona (berg Nona, Celebes) met koorbewerking

Lied Pandagan Gaenoeng Nona

Foto van dwangarbeiders in het Joods werkkamp Conrad

Foto van dwangarbeiders in het Joods werkkamp Conrad