In het Herinneringscentrum Kamp Westerbork vertellen we de verhalen van meer dan honderdduizend Joden en Sinti en Roma die vanuit Nederland naar vernietigings- en concentratiekampen werden gedeporteerd. Ook de naoorlogse functies van de historische plek komen aan bod.

Kamp Westerbork bestaat sinds 1939 en heeft door de jaren heen verschillende functies gehad. Ontdek hieronder welke dit waren.

Vanaf 1942 begonnen de nazi’s met de deportaties van voornamelijk Joden uit heel Europa naar vernietigingskampen in het Oosten. Dit had gevolgen voor kamp Westerbork. Het werd uitgebreid met een groot aantal barakken en kleinere gebouwen. Op 1 juli werd het kamp aangewezen als Polizeiliches Judendurchgangslager. Er werden prikkeldraadomheiningen en zeven wachttorens geplaatst. 

Door&shy;gangs&shy;kamp

Doorgangskamp

Toen vanaf 1938 de situatie voor Joden in Duitsland steeds gevaarlijker werd, vluchtten velen van hen naar Nederland. Om deze stroom mensen te reguleren, besloot de regering een centraal vluchtelingenkamp op te richten. Een stuk braakliggend terrein aan de rand van Westerbork bleek een geschikte locatie.  In augustus 1939 werd begonnen met de bouw van de barakken, in oktober van datzelfde jaar kwamen de eerste bewoners aan. 

Vluch&shy;te&shy;lin&shy;gen&shy;kamp

Vluchtelingenkamp

Tussen 24 april 1945 en 1 december 1948 was kamp Westerbork een interneringskamp voor NSB’ers, SS’ers en andere personen, die van samenwerking met de nazi’s werden verdacht. Op het moment dat de eerste geïnterneerden het kamp betraden, werd Westerbork nog door ongeveer 850 bevrijde Joden bewoond.  

In&shy;ter&shy;ne&shy;rings&shy;kamp

Interneringskamp

In 1949 nam het Ministerie van Oorlog kamp Westerbork tijdelijk over. De dekolonisatieoorlog in het voormalige Nederlands-Indië was in volle gang, met als gevolg een groot gebrek aan militaire kampementen in Nederland. Westerbork werd een opleidingskamp voor soldaten, die onder meer naar Nederlands-Indië zouden vertrekken.  

Mi&shy;li&shy;tair kamp

Militair kamp

De meeste Indische Nederlanders hadden de oorlog in Japanse interneringskampen doorgebracht.  Velen van hen voelden zich na de bevrijding niet meer veilig en besloten noodgedwongen naar Nederland te vertrekken. Als opvanglocaties werd gekozen voor een aantal kampen die in de oorlog door de nazi’s waren gebruikt, zoals kamp Westerbork. De locaties werden anders genoemd: voortaan waren het ‘woonoorden’ en ‘opvangcentra’. Westerbork werd ‘De Schattenberg’ genoemd.   

Re&shy;pa&shy;tri&shy;ë&shy;rings&shy;kamp

Repatriëringskamp

Vanaf 1951 werd het voormalige kamp een woonoord voor enkele duizenden Molukkers. KNIL-militairen en hun gezinnen zouden hier tijdelijk gehuisvest worden, omdat de situatie voor hen door de onafhankelijkheidsstrijd op de Molukken gevaarlijk werd. De laatste bewoners vertrokken uiteindelijk in 1971.   

Schat&shy;ten&shy;berg

Schattenberg

Hoe ervaar je iets dat niet meer bestaat? Het terrein van het voormalige kamp Westerbork heeft sinds het begin van de jaren zeventig verschillende aanpassingen ondergaan om de historische plek herkenbaarder te maken. In 1983 opende koningin Beatrix officieel het Herinneringscentrum.   

Plek van her&shy;in&shy;ne&shy;ring

Plek van herinnering

Het kamp door de jaren heen

Dit verhaal werd opgetekend door conservator Guido Abuys. Meer over de familie Enthoven is te vinden in het boek Kroniek van het geslacht Enthoven (Zutphen 1991).&nbsp;

Het is 23 mei 1945. Henriette Enthoven-van Lier schrijft vanuit Mont Pèlerin in Zwitserland een brief aan haar familie, waarin ze terugkijkt naar het transport van kamp Westerbork naar Theresienstadt en haar aankomst in dit getto.

"Ik werd met enige kennissen in een bananenwagen gestopt..."

Gerdien Verschoor was tussen 2019 en 2022 de directeur van Herinneringscentrum Kamp Westerbork. Dit verhaal publiceerde zij op haar <a href="https://gerdienverschoor.wordpress.com/2019/02/07/het-treinbord/#more-3294">eigen website</a>.

Het moet ergens in de jaren negentig geweest zijn: het was na de Wende en ik werkte bij de Nederlandse Ambassade in Warschau. Alles in Polen veranderde. Als attaché voor pers- en culturele zaken richtte ik me niet alleen op pers en cultuur, maar ook op de historische en maatschappelijke onderwerpen die in die periode actueel waren. Vele musea en historische instituten maakten een transitie door: nu Polen het communisme van zich had afgeschud, konden vele verhalen eindelijk op een andere manier verteld worden.

Het treinbord

Dit verhaal, geschreven door conservator Guido Abuys, werd in 2018 als column gepubliceerd op de website van het Herinneringscentrum Kamp Westerbork.&nbsp;

Een houten beeldje van een jongen van een jaar of twaalf, gekleed in een blouse, korte broek, hoge sokken en wandelschoenen. Op het voetstuk zijn de initialen E.B. ingekrast en is het jaar 1941 duidelijk zichtbaar. Het beeldje zou geschonken zijn aan Jacques Schol, directeur van het Centraal Vluchtelingenkamp Westerbork.&nbsp;

Een jongen vereeuwigd in hout

In juni 2025 verscheen Sprekende stenen. Stolpersteine in Zwolle, een publicatie waarin de verhalen van Joodse inwoners van Zwolle worden belicht. Ook voor het gezin Caneel, dat voor hun deportatie aan de Vispoortenplas 10 woonde, zijn struikelstenen gelegd.&nbsp;

Carolina Caneel-Bamberg, haar man Salomon Caneel en hun zoontje Mozes “Max” Caneel werden begin oktober 1942 vanuit Zwolle naar kamp Westerbork gebracht. Het was in die dagen overvol in het kamp: door de ontruiming van de Joodse werkkampen en de razzia’s waarbij de familieleden van de Joodse dwangarbeiders werden opgehaald, kwamen er zo’n 12.000 personen naar het kamp. In een brief aan vriendin Janny Bosman schrijft Carolina over de chaotische situatie en de onwetendheid over hun verdere lot. Ook vraagt ze om een paar hoge schoenen of laarsjes in maat 26 voor zoontje Max en een stel dekens, want die zijn ze inmiddels kwijtgeraakt.&nbsp;

"Onze Max is een reuzelieve schat..."

Onze collecties in beeld

Westerbork Digitaal

We zijn druk bezig met het toevoegen en aanvullen van informatie op deze website. We voegen dagelijks nieuwe collectiestukken toe en vullen persoonsgegevens aan, dus kom zeker nog eens terug!

Platform in ontwikkeling

Op deze pagina vind je een overzicht van verhalen over kamp Westerbork. Zo kun je meer te weten komen over personen die in het kamp gevangen zaten of over objecten uit onze collecties. Ook bieden we themaverhalen aan en laten we zien welke locaties in Nederland, direct of indirect, een verbinding hebben met kamp Westerbork. 

Verhalen

Kampleven Westerbork

Religieus leven kamp Westerbork

Rabbijnen kamp Westerbork

Ritueel eten kamp Westerbork

Joodse feestdagen kamp Westerbork

Synagogebezoek kamp Westerbork

Christendom kamp Westerbork

Joodse huwelijken kamp Westerbork

Sabbat kamp Westerbork

Briet Mila kamp Westerbork

Bar Mitswa Kamp Westerbork

Broche Door Rita (Lensink) Bosman illegaal in kamp Westerbork gemaakt.&nbsp; Ronde broche met gekleurd tafereeltje aan voorkant voorstellende het kasteel de Schaffelaar in Barneveld.

Broche Door Rita (Lensink) Bosman illegaal in kamp Westerbork gemaakt.&nbsp; Ronde broche met gekleurd tafereeltje aan voorkant voorstellende het kasteel de Schaffelaar in Barneveld.

Een beschilderde broche van hout

Van: Huisman, G.K. chef D.U.W. Aan: Buijvoets, J.G. Plaats: Westerbork, Interneringskamp Datum: 1945-08-17 Onderwerp: Oogstvoorziening dhr. Kockx, tewerkstelling op detachement Eelde, verdere voortgang met 40 man.

Van: Huisman, G.K. chef D.U.W. Aan: Buijvoets, J.G. Plaats: Westerbork, Interneringskamp Datum: 1945-08-17 Onderwerp: Oogstvoorziening dhr. Kockx, tewerkstelling op detachement Eelde, verdere voortgang met 40 man.

Mededeling van G. K. Huisman aan J.G. Buijvoets over verdere voortgang werkproject in Eelde

Yvonne Vos beschrijft in een portret Sinto Stephanus ‘Tatta’ Hanstein&nbsp;die in mei 1944 vanuit kamp Westerbork naar het vernietigingskamp Auschwitz-Birkenau werd weggevoerd. Tatta wist in tegenstelling tot veel familieleden ternauwernood de Tweede Wereldoorlog te overleven.&nbsp;&nbsp; Foto: TracesOfWar.nl/Jeroen Koppes

In de nacht van 15 op 16 mei 1944 vond er in Nederland een grote razzia op Sinti en Roma plaats. Die nacht werd Tatta met zijn familie op hun woonwagenkamp in Helmond om 03.00 uur in de ochtend opgepakt.&nbsp;

De familie Hanstein bestond uit tien personen: vader Alexander Stephan Johannes Hanstein (1903), muzikant en handelaar in snuisterijen, moeder Wilhelmine Hanstein-Grünholz (1892), de drie jongste kinderen uit Wilhelmine haar eerste huwelijk, Karel Hendrik Groenhout (1914), Hendrik Grunholz (1915) en Hendrik Weist (1919), en vier kinderen uit haar tweede huwelijk met Alexander: Tatta (1923), Aloysius (1927), Elisabeth (1929) en Albert (1934). Ten slotte was er nog een schoondochter, de vrouw van Aloysius.

Onder bedreiging van een vuurwapen werden de tien familieleden gedwongen van het kamp aan de Scheidijk naar het politiebureau te lopen. Om 7.00 uur ’s ochtends zaten ze in de trein naar Westerbork.&nbsp;

<blockquote>“Het gebeurde in de nacht van mijn vaders verjaardag. Er stonden ongeveer 30 woonwagens op het kamp en wij waren de enige van het zigeunerras. We gingen om een uur of twee naar bed. Toen werd er ineens bij ons op de deur gebonkt en geschreeuwd: “Opendoen, opendoen, als je niet open doet, schieten we.” Dat waren Hollanders….. Hollandse SS’ers. We konden niets doen, het ging allemaal zo vlug. Onderweg naar het politiebureau werden we onder schot gehouden. We liepen in een lange rij en een van mijn broers en zijn vrouw wisten te ontsnappen in de bossen langs de weg. Na in een kamer op het politiebureau vast gezeten te hebben, werden we 's morgens op transport gezet naar Westerbork. Toen we daar op het kamp aankwamen, wisten we niet wat we zagen. Vanuit alle kanten van Nederland werden de Zigeuners bijeengebracht. Ik dacht: “Nu is het wel bekeken.” Mijn vader zei toen: “Jongens, zoveel mogelijk bij elkaar blijven want áls er wat gaat gebeuren, moeten we bijeen zijn.”</blockquote>

Tatta Hanstein bleef uiteindelijk maar drie dagen in Westerbork. Op 19 mei 1944 werden 245 Sinti en Roma op transport gesteld naar Auschwitz-Birkenau, waar ze op 21 mei werden geregistreerd. Tatta kwam met de hele familie in het ‘Zigeunerlager’ terecht. De mannen werden aan het werk gezet. Tatta, die in een buitencommando moest werken, zag iedere dag nieuwe transporten binnenkomen, waarvan een deel van de mensen direct naar de gaskamers gestuurd werd.&nbsp;

Na een paar maanden werd Tatta met een paar broers naar Buchenwald gedeporteerd. Hij kwam te werken in een steengroeve, waar een van zijn broers door een bombardement om het leven kwam. Even later vertrok hij opnieuw, nu naar Hatsongen, naar kamp Ellrich. Hier zag hij zijn vader weer terug.

In kamp Ellrich ondernam Tatta met een andere Nederlander een poging om te ontsnappen. De poging slaagde, maar op hun vlucht werden ze een paar honderd kilometer voor de Nederlandse grens gegrepen en opgepakt. Terug in het kamp kreeg Tatta stokslagen, kwam in het ziekenhuis terecht en kreeg daarna de taak om tijdens een transport bezweken Joden naar het crematorium te brengen. Dit waren honderden tot duizenden mensen per dag, in Tatta’s herinnering.

Vlak voor het einde van de oorlog werd Tatta teruggestuurd naar Buchenwald. Hier werd hij op 7 mei 1945 bevrijd. Tatta woog nog maar dertig kilo. Hij kon niet meer lopen, voelde zich doodziek en moest door anderen verzorgd worden. Hij werd naar Eindhoven gebracht en heeft een jaar in een noodziekenhuis gelegen. Daar zag hij zijn vrouw terug, die de hele oorlog ondergedoken had gezeten, en zijn dochtertje, die hij nog nooit gezien had.&nbsp;

Tatta kon na de oorlog niet meer werken. Hij ontving een kleine uitkering van Stichting ’40-’45. Omdat de Sinti en Roma niet meer mochten reizen, woonde de familie vanaf eind jaren zestig tot aan zijn dood (in 2001) in een klein kamp in Berkel-Rodenrijs. Met weemoed keek Tatta terug op de tijd voor de oorlog. &nbsp;

<blockquote>“Je kon toen op iedere plaats gaan staan waar je wilde. ’s Avonds maakten we grote kampvuren en muziek. Mijn broer en mijn vader speelden gitaar en viool en we zongen. Dan zat je tot een uur of vier buiten in de nacht… Ik zou het wel weten als ik kon kiezen: een beetje schooieren en reizen. Maar die tijd komt voor ons nooit meer terug.”</blockquote>

In september 2019 vond aan de Scheidijk in Helmond, op de plek waar vroeger de woonwagens van de familie Hanstein hadden gestaan, de onthulling plaats van een monument met een ‘struikelsteen’, waarop de acht namen van de vermoorde leden van de familie staan gegraveerd.

Tot die tijd was het lotgeval van de familie voor velen in Helmond nagenoeg onbekend gebleven. Toen de Heemkundekring de geschiedenis van de Joodse families in Helmond ging onderzoeken, doken in een oud politierapport de namen van de leden van de familie Hanstein op. Jolande Bakker van de Heemkundekring ging vervolgens op zoek naar de familie en kwam via een oproep op internet in contact met de schoondochter van Tatta, Koos Massing. Zij is getrouwd met Wim Hanstein, de zoon van Tatta.

<blockquote>Mijn vader was heel lief en vrolijk, de familie was alles voor hem. Maar soms zag ik hem stilletjes voor zich uitkijken. Hij had alles verloren, zijn vader, zijn moeder, broers, zussen. Alleen zijn broer Jopie (Aloysius) heeft het ook overleefd.</blockquote>

Evenals Joden werden ook Sinti en Roma door de nazi’s als een ‘gevaar voor de zuiverheid van het Arische ras’ gezien en moesten zij dus vernietigd worden. Tijdens de Tweede Wereldoorlog behoorde Tatta Hanstein tot één van de honderden in Nederland opgepakte Sinti en Roma.

Stephanus Hanstein

Het verhaal van Stephanus ‘Tatta’ Hanstein

Calendarium kamp Westerbork

1940

April 1940

Maart 1940

Februari 1940

Januari 1940

Juni 1940

Mei 1940

Juli 1940

December 1940

November 1940

Oktober 1940

September 1940

Augustus 1940

Van: De Joodsche Raad Amsterdam Aan: &nbsp;Gassmann, Heinrich Datum: 1942-05-27 Plaats: Amsterdam Onderwerp: vertrek vanaf het Centraal Station te Amsterdam naar het Centraal Vluchtelingenkamp Westerbork op 28 mei 1942. In het bezit zijn van een overall, werkpak en stevige schoenen is gewenst. De reis naar Hooghalen zal worden begeleid door medewerkers van de Joodse Raad.

Van: De Joodsche Raad Amsterdam Aan: &nbsp;Gassmann, Heinrich Datum: 1942-05-27 Plaats: Amsterdam Onderwerp: vertrek vanaf het Centraal Station te Amsterdam naar het Centraal Vluchtelingenkamp Westerbork op 28 mei 1942. In het bezit zijn van een overall, werkpak en stevige schoenen is gewenst. De reis naar Hooghalen zal worden begeleid door medewerkers van de Joodse Raad.

Oproep van de Joodse Raad voor Heinrich Gassmann

Geschreven door: verschillende voormalige kampgevangenen kort na de bevrijding van het kamp. Onderwerp: Westerbork, kamp.

Geschreven door: verschillende voormalige kampgevangenen kort na de bevrijding van het kamp. Onderwerp: Westerbork, kamp.

Manuscript over allerlei aspecten uit het dagelijkse leven in het kamp en de vervolging der Joden

Foto van de barakken van het Joodse werkkamp Balderhaar.&nbsp; Plaats: Balderhaar, werkkamp

Foto van de barakken van het Joodse werkkamp Balderhaar.&nbsp; Plaats: Balderhaar, werkkamp

Foto van het Joodse werkkamp Balderhaar