In het Herinneringscentrum Kamp Westerbork vertellen we de verhalen van meer dan honderdduizend Joden en Sinti en Roma die vanuit Nederland naar vernietigings- en concentratiekampen werden gedeporteerd. Ook de naoorlogse functies van de historische plek komen aan bod.

Kamp Westerbork bestaat sinds 1939 en heeft door de jaren heen verschillende functies gehad. Ontdek hieronder welke dit waren.

Toen de nazi’s begin 1942 tot systematische uitroeiing van de Joden overgingen, had dat gevolgen voor het kamp. Het werd uitgebreid met een groot aantal barakken en kleinere gebouwen. Op 1 juli werd het kamp aangewezen als Polizeiliches Judendurchgangslager. Er werden prikkeldraadomheiningen en zeven wachttorens geplaatst. 

Door&shy;gangs&shy;kamp

Doorgangskamp

Toen vanaf 1938 de situatie voor joden in Duitsland steeds gevaarlijker werd, vluchtten velen van hen naar Nederland. Om deze stroom mensen te reguleren, besloot de regering een centraal vluchtelingenkamp op te richten. Een stuk braakliggend terrein aan de rand van Westerbork bleek een geschikte locatie.  In augustus 1939 werd begonnen met de bouw van de barakken, in oktober van datzelfde jaar kwamen de eerste bewoners aan. 

Vluch&shy;te&shy;lin&shy;gen&shy;kamp

Vluchtelingenkamp

Tussen 24 april 1945 en 1 december 1948 was kamp Westerbork een interneringskamp voor NSB’ers, SS’ers en andere personen, die van samenwerking met de nazi’s werden verdacht. Op het moment dat de eerste ‘foute’ personen het kamp betraden, werd Westerbork nog door ongeveer 850 bevrijde Joden bewoond.   

In&shy;ter&shy;ne&shy;rings&shy;kamp

Interneringskamp

In 1949 nam het Ministerie van Oorlog kamp Westerbork tijdelijk over. De politionele acties in het voormalige Nederlands-Indië waren in volle gang, met als gevolg een groot gebrek aan militaire kampementen in Nederland. Westerbork werd een opleidingskamp voor soldaten, die onder meer naar Nederlands-Indië zouden vertrekken.  

Mi&shy;li&shy;tair kamp

Militair kamp

De meeste Indische Nederlanders hadden de oorlog in Japanse interneringskampen doorgebracht.  Velen van hen voelden zich na de bevrijding niet meer veilig en besloten noodgedwongen naar Nederland te vertrekken. Als opvanglocaties werd gekozen voor een aantal kampen die in de oorlog door de nazi’s waren gebruikt, zoals kamp Westerbork. De locaties werden anders genoemd: voortaan waren het ‘woonoorden’ en ‘opvangcentra’. Westerbork werd ‘De Schattenberg’ genoemd.   

Re&shy;pa&shy;tri&shy;ë&shy;rings&shy;kamp

Repatriëringskamp

Vanaf 1951 werd het voormalige kamp een woonoord voor enkele duizenden Molukkers. KNIL-militairen en hun gezinnen zouden hier tijdelijk gehuisvest worden, omdat de situatie voor hen door de onafhankelijkheidsstrijd op de Molukken gevaarlijk werd. De laatste bewoners vertrokken uiteindelijk in 1971.   

Schat&shy;ten&shy;berg

Schattenberg

Hoe ervaar je iets dat niet meer bestaat? Het terrein van het voormalige kamp Westerbork heeft sinds het begin van de jaren zeventig verschillende aanpassingen ondergaan om de historische plek herkenbaarder te maken. In 1983 opende koningin Beatrix officieel het Herinneringscentrum.   

Plek van her&shy;in&shy;ne&shy;ring

Plek van herinnering

Het kamp door de jaren heen

Onze collecties in beeld

Westerbork Digitaal

We zijn druk bezig met het toevoegen en aanvullen van informatie op deze website. We voegen dagelijks nieuwe collectiestukken toe en vullen persoonsgegevens aan, dus kom zeker nog eens terug!

Platform in ontwikkeling

Het personeel van het kamp.&nbsp; Plaats: Interneringskamp Westerbork Datum: 1945.&nbsp; Hoofmagazijn. Dhr. de Wit.

Het personeel van het kamp.&nbsp; Plaats: Interneringskamp Westerbork Datum: 1945.&nbsp; Hoofmagazijn. Dhr. de Wit.

Foto van de heer De Wit van het hoofdmagazijn van Interneringskamp Westerbork

Zicht op het interneringskamp Plaat: Kamp Westerbork, Interneringskamp Datum: 1945 Zicht vanuit huis nr. 7 op de voorgrond een wacht-patrouille en barak 77.&nbsp;

Zicht op het interneringskamp Plaat: Kamp Westerbork, Interneringskamp Datum: 1945 Zicht vanuit huis nr. 7 op de voorgrond een wacht-patrouille en barak 77.&nbsp;

Foto met zicht op het Interneringskamp genomen vanuit Dienstwoning nummer 7

Verklaring door Prof. Dr. A. Querido&nbsp; Datum: 1975-01-16&nbsp; Betreft werkzaamheden van Van As in kamp Westerbork, de stress een maagzweer (bij Dr. F. Spanier in kamp Westerbork onder behandeling) en een gesimuleerde nierafwijking om aan Arbeidsdienst in Duitsland te ontkomen.

Verklaring door Prof. Dr. A. Querido&nbsp; Datum: 1975-01-16&nbsp; Betreft werkzaamheden van Van As in kamp Westerbork, de stress een maagzweer (bij Dr. F. Spanier in kamp Westerbork onder behandeling) en een gesimuleerde nierafwijking om aan Arbeidsdienst in Duitsland te ontkomen.

Verklaring door Dr. A. Querido over de gezondheid van Aad van As in kamp Westerbork

Van: Visser, E. Aan: Visser, A. Plaats: Amsterdam Datum: 1942-08-11 Onderwerp: Omstandigheden thuis. Pogingen om een vrijlating te bewerkstelligen.

Van: Visser, E. Aan: Visser, A. Plaats: Amsterdam Datum: 1942-08-11 Onderwerp: Omstandigheden thuis. Pogingen om een vrijlating te bewerkstelligen.

Brief van E. Visser aan A. Visser vanuit Amsterdam

Maker: Breslauer, W.R. Still uit de Westerborkfilm Plaats: Westerbork, kamp Datum: 1944 Onderwerp: kampgevangenen als toeschouwers bij een voetbalwedstrijd.

Maker: Breslauer, W.R. Still uit de Westerborkfilm Plaats: Westerbork, kamp Datum: 1944 Onderwerp: kampgevangenen als toeschouwers bij een voetbalwedstrijd.

Foto van een still uit de Westerborkfilm

Van: Heymann-Heymans, familie Aan: Heymans, Arthur Datum: 1943-10-29 Plaats: Westerbork, kamp Onderwerp: verschillende kaarten ontvangen. Het hele gezin was ziek. Dochter Ellen en moeder Erna zijn weer beter. Ze vraagt om een lampje, omdat het 's avonds zo donker is en ze moeite heeft de weg naar de barak waar haar echtgenoot ligt te vinden.

Van: Heymann-Heymans, familie Aan: Heymans, Arthur Datum: 1943-10-29 Plaats: Westerbork, kamp Onderwerp: verschillende kaarten ontvangen. Het hele gezin was ziek. Dochter Ellen en moeder Erna zijn weer beter. Ze vraagt om een lampje, omdat het 's avonds zo donker is en ze moeite heeft de weg naar de barak waar haar echtgenoot ligt te vinden.

Brief van de familie Heymann-Heymans aan A. Heymans vanuit kamp Westerbork

Sonder-Ausweis Van: Snoek, Hermine Datum: 1944 Plaats: Westerbork, kamp Gerechtigd om het kamp te verlaten

Sonder-Ausweis Van: Snoek, Hermine Datum: 1944 Plaats: Westerbork, kamp Gerechtigd om het kamp te verlaten

Sonderausweis van Hermine Snoek

Mededeling Datum: 1943-11-16 Plaats: Westerbork, kamp Onderwerp: aantal mensen in een barak

Mededeling Datum: 1943-11-16 Plaats: Westerbork, kamp Onderwerp: aantal mensen in een barak

Mededeling over aantal mensen in een barak

Van: Het Nederlandsche Rode Kruis Aan: Belterman, J. Plaats: 's-Gravenhage Datum: 1949-01-13 Onderwerp: gegevens Grietje Fuldauer-Rubens (1856-1943)

Van: Het Nederlandsche Rode Kruis Aan: Belterman, J. Plaats: 's-Gravenhage Datum: 1949-01-13 Onderwerp: gegevens Grietje Fuldauer-Rubens (1856-1943)

Verklaring van het Rode Kruis over Grietje Fuldauer-Rubens

Van: Departement van Binnenlandse zaken, Nederlands Volksherstel Aan: Rus, A. Plaats: Amsterdam Datum: 1945-07-16 Onderwerp: de gezochte Morris Zomerplaag is levend aangetroffen in een trein gaande van Bergen-Belsen naar Tröbitz

Van: Departement van Binnenlandse zaken, Nederlands Volksherstel Aan: Rus, A. Plaats: Amsterdam Datum: 1945-07-16 Onderwerp: de gezochte Morris Zomerplaag is levend aangetroffen in een trein gaande van Bergen-Belsen naar Tröbitz

Aanvraag betreffende de gezochte Morris Zomerplaag

Afbraak kamp Westerbork

Ruiming gebouwen kamp Westerbork

Enveloppe geadresseerd aan A. Philips

Kampgevangenen in kamp Westerbork Kamp Westerbork, 1942-1944 Kampgevangenen op de appelplaats. Op de achtergrond de barakken 24 en 25.

Kampgevangenen in kamp Westerbork Kamp Westerbork, 1942-1944 Kampgevangenen op de appelplaats. Op de achtergrond de barakken 24 en 25.

Het afnemen van appèl van werkgroepen in kamp Westerbork

Registratiekaart A.E.F. Assembly Center Registration Card Van: Fransman, H. Datum: 1945-05-02

Registratiekaart A.E.F. Assembly Center Registration Card Van: Fransman, H. Datum: 1945-05-02

van Harry Fransman als gerepatrieerde gevangene

Registratiekaart&nbsp; Betreft: Gudema, Daniel Salomon, 11-8-07, Onstwedde In kamp Westerbork: 1944-08-01&nbsp; Uitgeschreven - vermist: 1945-04-16 Op de achterzijde aantekeningen

Registratiekaart&nbsp; Betreft: Gudema, Daniel Salomon, 11-8-07, Onstwedde In kamp Westerbork: 1944-08-01&nbsp; Uitgeschreven - vermist: 1945-04-16 Op de achterzijde aantekeningen

Registratiekaart van Daniel Salomon Gudema

Wasbak met kranen in een grote woonbarak. Foto van een tekening&nbsp; Plaats: Westerbork, kamp Datum: 1943-01

Wasbak met kranen in een grote woonbarak. Foto van een tekening&nbsp; Plaats: Westerbork, kamp Datum: 1943-01

Wasbak in kamp Westerbork in een grote woonbarak

Van: Hummelen, ondercommandant Aan: Portier Mannen- en Vrouwenbarakken Plaats: Westerbork, Interneringskamp Datum: 1945-07-17 Onderwerp: het doorlaten van gedetineerden, niet voor het werkappèl, uitgezonderd in ploegverband de keuken, de bakkerij en het ketelhuis.&nbsp;

Van: Hummelen, ondercommandant Aan: Portier Mannen- en Vrouwenbarakken Plaats: Westerbork, Interneringskamp Datum: 1945-07-17 Onderwerp: het doorlaten van gedetineerden, niet voor het werkappèl, uitgezonderd in ploegverband de keuken, de bakkerij en het ketelhuis.&nbsp;

Order van ondercommandant Hummelen aan de portiers van de mannen- en vrouwenbarakken

Van: Coini, E. Aan: Cohen-Franken, E. Plaats: Amsterdam Datum: 1945-06-06 Onderwerp: brieven ouders; bevrijding; over wie er doorgekomen is; vriendin Elly Halberstad heeft de oorlog met haar gezin overleefd.&nbsp;

Van: Coini, E. Aan: Cohen-Franken, E. Plaats: Amsterdam Datum: 1945-06-06 Onderwerp: brieven ouders; bevrijding; over wie er doorgekomen is; vriendin Elly Halberstad heeft de oorlog met haar gezin overleefd.&nbsp;

Brief van de familie E. Coini aan Elisabeth Cohen-Franken in kamp Westerbork

Mededeling&nbsp; Datum: 1943-11-22&nbsp; Plaats: Westerbork, kamp Onderwerp: bezoek in het ziekenhuis.

Mededeling&nbsp; Datum: 1943-11-22&nbsp; Plaats: Westerbork, kamp Onderwerp: bezoek in het ziekenhuis.

Mededeling over bezoek in het ziekenhuis

Vrijstelling Van: Cohen, Jules Plaats: Westerbork, kamp Datum:&nbsp;1943-10 Hij is tot nader bericht uit Den Haag vrijgesteld van transport.

Vrijstelling Van: Cohen, Jules Plaats: Westerbork, kamp Datum:&nbsp;1943-10 Hij is tot nader bericht uit Den Haag vrijgesteld van transport.

Vrijstelling voor Jules Cohen

Personeel van het kamp.&nbsp; Plaats: Interneringskamp Westerbork Datum: 1945.&nbsp; Barak 33: Sociale Verzorging.&nbsp; Vrij en gedetineerd personeel.&nbsp; Zittend rechts: de heer Gmelig Meiling, links: Beekman, midden achter: Beitske Kalma, rechts van haar: Ter Haar en Drenth.

Personeel van het kamp.&nbsp; Plaats: Interneringskamp Westerbork Datum: 1945.&nbsp; Barak 33: Sociale Verzorging.&nbsp; Vrij en gedetineerd personeel.&nbsp; Zittend rechts: de heer Gmelig Meiling, links: Beekman, midden achter: Beitske Kalma, rechts van haar: Ter Haar en Drenth.

Foto van het personeel van de Sociale Zorg in Interneringskamp Westerbork

1943

Augustus 1943

Verslag van een jonge vrouw die verschillende kampen overleefd tot aan haar bevrijding. Het relaas is soms zeer gedetailleerd. In Auschwitz/Birkenau wist ze dat er transporten verder Polen ingingen waar de mensen bij aankomst gelijk werden vergast. Datum: 1945

Verslag van een jonge vrouw die verschillende kampen overleefd tot aan haar bevrijding. Het relaas is soms zeer gedetailleerd. In Auschwitz/Birkenau wist ze dat er transporten verder Polen ingingen waar de mensen bij aankomst gelijk werden vergast. Datum: 1945

Verslag van een jonge vrouw over onder andere Auschwitz-Birkenau

Bewijs van crematie&nbsp; Datum: 07-06-1943 Nr. 335 De Ambtenaar van den Burgerlijken Stand in het Lager Westerbork verklaart, er van kennis te hebben genomen, dat het lijk van:&nbsp; Biegel, Johanna Hermine geb. 30-03-89 overleden te Westerbork op 01-06-1943 op 04-06-1943 is gecremeerd.

Bewijs van crematie&nbsp; Datum: 07-06-1943 Nr. 335 De Ambtenaar van den Burgerlijken Stand in het Lager Westerbork verklaart, er van kennis te hebben genomen, dat het lijk van:&nbsp; Biegel, Johanna Hermine geb. 30-03-89 overleden te Westerbork op 01-06-1943 op 04-06-1943 is gecremeerd.

Bewijs van crematie in kamp Westerbork betreffende Johanna Hermine Biegel

Blanco overdrachtsbriefje voor de 'Arbeitsgruppen'. Plaats: Westerbork, &nbsp;kamp

Blanco overdrachtsbriefje voor de 'Arbeitsgruppen'. Plaats: Westerbork, &nbsp;kamp

Foto van een overdrachtsbriefje uit kamp Westerbork

Van: Wimmer, F. (namens de Rijkscommissaris) Aan: de Heeren Commissarissen-Generaal van de Nederlandse Departementen van Algemeen Bestuur Plaats: Den Haag Datum: 1941-02-21 Onderwerp: ontheffing uit hun functie betreffende Joodse ambtenaren.&nbsp;

Van: Wimmer, F. (namens de Rijkscommissaris) Aan: de Heeren Commissarissen-Generaal van de Nederlandse Departementen van Algemeen Bestuur Plaats: Den Haag Datum: 1941-02-21 Onderwerp: ontheffing uit hun functie betreffende Joodse ambtenaren.&nbsp;

Afschrift van een instructie van de Rijkscommissaris over de uitvoering van de beschikking van 4 november 1940 betreffende de ontheffing der Joden

Van: Querido, Abraham Plaats: Westerbork, kamp Datum: 1945-01 Onderwerp: aantekeningen over verschillende dagen, bijvoorbeeld: vrijdag 5 januari, soep, pap gehad bij ziekenhuis, extra papa gehad voor het meehelpen met verhuizen, lekkere SD-soep van mevrouw uit de keuken, pap opgehaald en SD-soep gedeeld met Jacob, 7 uur een volle fles pap…; voedsel, vloeitjes en shag, weinig gegeten, toen pap, werk!!!

Van: Querido, Abraham Plaats: Westerbork, kamp Datum: 1945-01 Onderwerp: aantekeningen over verschillende dagen, bijvoorbeeld: vrijdag 5 januari, soep, pap gehad bij ziekenhuis, extra papa gehad voor het meehelpen met verhuizen, lekkere SD-soep van mevrouw uit de keuken, pap opgehaald en SD-soep gedeeld met Jacob, 7 uur een volle fles pap…; voedsel, vloeitjes en shag, weinig gegeten, toen pap, werk!!!

Notities van Abraham Queriode tijdens zijn verblijf in kamp Westerbork

Oproep voor transport Bestemd voor: Haan, de, Suzanna Datum: 1944-05-18 Plaats: Westerbork, kamp Betreft een oproep voor transport naar Bergen-Belsen

Oproep voor transport Bestemd voor: Haan, de, Suzanna Datum: 1944-05-18 Plaats: Westerbork, kamp Betreft een oproep voor transport naar Bergen-Belsen

Oproep voor transport van Suzanna de Haan

Lijst met artikelen waar behoefte aan is. Deze mogen voor het kampziekenhuis en de industrie ingezameld worden. Plaats: Westerbork, kamp Datum: 1943-1944&nbsp;

Lijst met artikelen waar behoefte aan is. Deze mogen voor het kampziekenhuis en de industrie ingezameld worden. Plaats: Westerbork, kamp Datum: 1943-1944&nbsp;

Foto van lijst benodigde artikelen voor ziekenhuis kamp Westerbork

Van: het Departement van Binnenlandse Zaken Aan: de Heeren Gedeputeerde Staten der onderscheidene provinciën. Plaats: Den Haag Datum: 1940-11-27 Onderwerp: ontheffing van de functie van Joodse ambtenaren

Van: het Departement van Binnenlandse Zaken Aan: de Heeren Gedeputeerde Staten der onderscheidene provinciën. Plaats: Den Haag Datum: 1940-11-27 Onderwerp: ontheffing van de functie van Joodse ambtenaren

Afschrift van een circulaire betreffende ontheffing van de waarneming van hun functie van Joden

Van: Dr. Sumenjak Viljem&nbsp; Aan:&nbsp; Plaats: Wartburgstadt Eisenach&nbsp; Datum: 1945-05-27&nbsp; Onderwerp: Verklaring dat Harry Fransman gedurende de periode van 17 tot 27 mei 1945 in het ziekenhuis was opgenomen voor een middenoorontsteking.

Van: Dr. Sumenjak Viljem&nbsp; Aan:&nbsp; Plaats: Wartburgstadt Eisenach&nbsp; Datum: 1945-05-27&nbsp; Onderwerp: Verklaring dat Harry Fransman gedurende de periode van 17 tot 27 mei 1945 in het ziekenhuis was opgenomen voor een middenoorontsteking.

Brief van Dr. S. Viljem opname Harry Fransman voor een middenoorontsteking in een ziekenhuis in Duitsland

Situatie Schattenberg Schaal: 1:1000 Datum: 1955-05

Situatie Schattenberg Schaal: 1:1000 Datum: 1955-05

Plattegrond van het woonoord Schattenberg

Van: de Winter-van Dam, Magdalena Aan: van Dam, Joseph en verdere familie Plaats: Huizum (Leeuwarden) Datum: 1942-10-08 Onderwerp: dreiging van deportatie naar kamp Westerbork.

Van: de Winter-van Dam, Magdalena Aan: van Dam, Joseph en verdere familie Plaats: Huizum (Leeuwarden) Datum: 1942-10-08 Onderwerp: dreiging van deportatie naar kamp Westerbork.

Briefkaart van M. de Winter-van Dam aan haar familie vanuit Huizum

Van: Bannet, Bennie Aan: de familie Smit-Koppelen Plaats: Rotterdam Datum: 1942-03-28 Onderwerp: fijn dat ze alle brieven ontvangen; het Rode Kruis benaderd, kijken naar de mogelijkheid van het verzenden van een pakje naar het gezin van jet in onbezet Frankrijk; zijn vrouw is nog maar 41 kilo, oorzaak zenuw makende toestand…; Mathilde is verhuis naar een kamertje aan de rand van Rotterdam…

Van: Bannet, Bennie Aan: de familie Smit-Koppelen Plaats: Rotterdam Datum: 1942-03-28 Onderwerp: fijn dat ze alle brieven ontvangen; het Rode Kruis benaderd, kijken naar de mogelijkheid van het verzenden van een pakje naar het gezin van jet in onbezet Frankrijk; zijn vrouw is nog maar 41 kilo, oorzaak zenuw makende toestand…; Mathilde is verhuis naar een kamertje aan de rand van Rotterdam…

Brief van Bennie Bannet aan het gezin Smit-van Koppelen vanuit Rotterdam

Foto is gemaakt door Breslauer, Werner, Rudolf&nbsp; Interieur van de woning van de kampcommandant A.K. Gemmeker.&nbsp; Plaats: Westerbork, kamp Datum: 1943-1944 Onderwerp: slaapkamer van de kampcommandant met balkon, achterzijde van het huis.

Foto is gemaakt door Breslauer, Werner, Rudolf&nbsp; Interieur van de woning van de kampcommandant A.K. Gemmeker.&nbsp; Plaats: Westerbork, kamp Datum: 1943-1944 Onderwerp: slaapkamer van de kampcommandant met balkon, achterzijde van het huis.

Foto van de slaapkamer van kampcommandant Gemmeker

Maker: Breslauer, W.R. Still uit de Westerborkfilm Plaats: Westerbork, kamp Datum: 1944-03-21 Onderwerp: registratie van het binnenkomende transport uit kamp Vught in de Grote Zaal van kamp Westerbork.

Maker: Breslauer, W.R. Still uit de Westerborkfilm Plaats: Westerbork, kamp Datum: 1944-03-21 Onderwerp: registratie van het binnenkomende transport uit kamp Vught in de Grote Zaal van kamp Westerbork.

Enveloppe Behorend bij brief met Inv.nr.: 10036-5

Enveloppe Behorend bij brief met Inv.nr.: 10036-5

Enveloppe van de brief geschreven door Martha Bertenthal vanuit Amsterdam

Van: Urie&nbsp; Aan:&nbsp; Plaats: Westerbork, kamp Datum: 1949-01-27&nbsp; Onderwerp: overname kamp door Ministerie van Oorlog. Telefoon aan Huisman en Jager dat het kamp zal worden overgenomen met ingang van 15 februari 1949.

Van: Urie&nbsp; Aan:&nbsp; Plaats: Westerbork, kamp Datum: 1949-01-27&nbsp; Onderwerp: overname kamp door Ministerie van Oorlog. Telefoon aan Huisman en Jager dat het kamp zal worden overgenomen met ingang van 15 februari 1949.

Brief van Urie over overname kamp door het Ministerie van Oorlog

Programma der uitzendingen bestemd voor het ziekenhuis Plaats: Westerbork, Interneringskamp Datum: 1947-02-10/15 Onderwerp: aansluiting op radio-uitzendingen in Nederland en de BBC; lezing, vragen van patiënten, ochtendwijding en kerkelijke kroniek door Ds. Bardeloos; lezing G. W. Comello; lezing J.R.J. Schut; Toni Mala orkest (Grote Zaal uitzending); allerlei verzorgt door mevrouw Jansonius.

Programma der uitzendingen bestemd voor het ziekenhuis Plaats: Westerbork, Interneringskamp Datum: 1947-02-10/15 Onderwerp: aansluiting op radio-uitzendingen in Nederland en de BBC; lezing, vragen van patiënten, ochtendwijding en kerkelijke kroniek door Ds. Bardeloos; lezing G. W. Comello; lezing J.R.J. Schut; Toni Mala orkest (Grote Zaal uitzending); allerlei verzorgt door mevrouw Jansonius.