In het Herinneringscentrum Kamp Westerbork vertellen we de verhalen van meer dan honderdduizend Joden en Sinti en Roma die vanuit Nederland naar vernietigings- en concentratiekampen werden gedeporteerd. Ook de naoorlogse functies van de historische plek komen aan bod.

Kamp Westerbork bestaat sinds 1939 en heeft door de jaren heen verschillende functies gehad. Ontdek hieronder welke dit waren.

Toen de nazi’s begin 1942 tot systematische uitroeiing van de Joden overgingen, had dat gevolgen voor het kamp. Het werd uitgebreid met een groot aantal barakken en kleinere gebouwen. Op 1 juli werd het kamp aangewezen als Polizeiliches Judendurchgangslager. Er werden prikkeldraadomheiningen en zeven wachttorens geplaatst. 

Door&shy;gangs&shy;kamp

Doorgangskamp

Toen vanaf 1938 de situatie voor Joden in Duitsland steeds gevaarlijker werd, vluchtten velen van hen naar Nederland. Om deze stroom mensen te reguleren, besloot de regering een centraal vluchtelingenkamp op te richten. Een stuk braakliggend terrein aan de rand van Westerbork bleek een geschikte locatie.  In augustus 1939 werd begonnen met de bouw van de barakken, in oktober van datzelfde jaar kwamen de eerste bewoners aan. 

Vluch&shy;te&shy;lin&shy;gen&shy;kamp

Vluchtelingenkamp

Tussen 24 april 1945 en 1 december 1948 was kamp Westerbork een interneringskamp voor NSB’ers, SS’ers en andere personen, die van samenwerking met de nazi’s werden verdacht. Op het moment dat de eerste ‘foute’ personen het kamp betraden, werd Westerbork nog door ongeveer 850 bevrijde Joden bewoond.   

In&shy;ter&shy;ne&shy;rings&shy;kamp

Interneringskamp

In 1949 nam het Ministerie van Oorlog kamp Westerbork tijdelijk over. De politionele acties in het voormalige Nederlands-Indië waren in volle gang, met als gevolg een groot gebrek aan militaire kampementen in Nederland. Westerbork werd een opleidingskamp voor soldaten, die onder meer naar Nederlands-Indië zouden vertrekken.  

Mi&shy;li&shy;tair kamp

Militair kamp

De meeste Indische Nederlanders hadden de oorlog in Japanse interneringskampen doorgebracht.  Velen van hen voelden zich na de bevrijding niet meer veilig en besloten noodgedwongen naar Nederland te vertrekken. Als opvanglocaties werd gekozen voor een aantal kampen die in de oorlog door de nazi’s waren gebruikt, zoals kamp Westerbork. De locaties werden anders genoemd: voortaan waren het ‘woonoorden’ en ‘opvangcentra’. Westerbork werd ‘De Schattenberg’ genoemd.   

Re&shy;pa&shy;tri&shy;ë&shy;rings&shy;kamp

Repatriëringskamp

Vanaf 1951 werd het voormalige kamp een woonoord voor enkele duizenden Molukkers. KNIL-militairen en hun gezinnen zouden hier tijdelijk gehuisvest worden, omdat de situatie voor hen door de onafhankelijkheidsstrijd op de Molukken gevaarlijk werd. De laatste bewoners vertrokken uiteindelijk in 1971.   

Schat&shy;ten&shy;berg

Schattenberg

Hoe ervaar je iets dat niet meer bestaat? Het terrein van het voormalige kamp Westerbork heeft sinds het begin van de jaren zeventig verschillende aanpassingen ondergaan om de historische plek herkenbaarder te maken. In 1983 opende koningin Beatrix officieel het Herinneringscentrum.   

Plek van her&shy;in&shy;ne&shy;ring

Plek van herinnering

Het kamp door de jaren heen

Dit verhaal werd opgetekend door conservator Guido Abuys. Meer over de familie Enthoven is te vinden in het boek Kroniek van het geslacht Enthoven (Zutphen 1991).&nbsp;

Het is 23 mei 1945. Henriette Enthoven-van Lier schrijft vanuit Mont Pèlerin in Zwitserland een brief aan haar familie, waarin ze terugkijkt naar het transport van kamp Westerbork naar Theresienstadt en haar aankomst in dit getto.

"Ik werd met enige kennissen in een bananenwagen gestopt..."

Gerdien Verschoor was tussen 2019 en 2022 de directeur van Herinneringscentrum Kamp Westerbork. Dit verhaal publiceerde zij op haar <a href="https://gerdienverschoor.wordpress.com/2019/02/07/het-treinbord/#more-3294">eigen website</a>.

Het moet ergens in de jaren negentig geweest zijn: het was na de Wende en ik werkte bij de Nederlandse Ambassade in Warschau. Alles in Polen veranderde. Als attaché voor pers- en culturele zaken richtte ik me niet alleen op pers en cultuur, maar ook op de historische en maatschappelijke onderwerpen die in die periode actueel waren. Vele musea en historische instituten maakten een transitie door: nu Polen het communisme van zich had afgeschud, konden vele verhalen eindelijk op een andere manier verteld worden.

Het treinbord

Dit verhaal, geschreven door conservator Guido Abuys, werd in 2018 als column gepubliceerd op de website van het Herinneringscentrum Kamp Westerbork.&nbsp;

Een houten beeldje van een jongen van een jaar of twaalf, gekleed in een blouse, korte broek, hoge sokken en wandelschoenen. Op het voetstuk zijn de initialen E.B. ingekrast en is het jaar 1941 duidelijk zichtbaar. Het beeldje zou geschonken zijn aan Jacques Schol, directeur van het Centraal Vluchtelingenkamp Westerbork.&nbsp;

Een jongen vereeuwigd in hout

In juni 2025 verscheen Sprekende stenen. Stolpersteine in Zwolle, een publicatie waarin de verhalen van Joodse inwoners van Zwolle worden belicht. Ook voor het gezin Caneel, dat voor hun deportatie aan de Vispoortenplas 10 woonde, zijn struikelstenen gelegd.&nbsp;

Carolina Caneel-Bamberg, haar man Salomon Caneel en hun zoontje Mozes “Max” Caneel werden begin oktober 1942 vanuit Zwolle naar kamp Westerbork gebracht. Het was in die dagen overvol in het kamp: door de ontruiming van de Joodse werkkampen en de razzia’s waarbij de familieleden van de Joodse dwangarbeiders werden opgehaald, kwamen er zo’n 12.000 personen naar het kamp. In een brief aan vriendin Janny Bosman schrijft Carolina over de chaotische situatie en de onwetendheid over hun verdere lot. Ook vraagt ze om een paar hoge schoenen of laarsjes in maat 26 voor zoontje Max en een stel dekens, want die zijn ze inmiddels kwijtgeraakt.&nbsp;

"Onze Max is een reuzelieve schat..."

Onze collecties in beeld

Westerbork Digitaal

We zijn druk bezig met het toevoegen en aanvullen van informatie op deze website. We voegen dagelijks nieuwe collectiestukken toe en vullen persoonsgegevens aan, dus kom zeker nog eens terug!

Platform in ontwikkeling

Op deze pagina vind je een overzicht van verhalen over kamp Westerbork. Zo kun je meer te weten komen over personen die in het kamp gevangen zaten of over objecten uit onze collecties. Ook bieden we themaverhalen aan en laten we zien welke locaties in Nederland, direct of indirect, een verbinding hebben met kamp Westerbork. 

Verhalen

Felicitatiegedicht Van het CDK en gemeentebureau&nbsp; Aan: As, van&nbsp; Datum: 1945-04-16&nbsp; Onderwerp: felicitatie verjaardag van tijdelijk commandant Aad van As.

Felicitatiegedicht Van het CDK en gemeentebureau&nbsp; Aan: As, van&nbsp; Datum: 1945-04-16&nbsp; Onderwerp: felicitatie verjaardag van tijdelijk commandant Aad van As.

Gedicht van medewerkers van het CDK-Westebork en het gemeentebureau

Van: Weiss, L.F.W. Aan: Inspecteur der Marechaussee te 's-Gravenhage Plaats: Groningen Datum: 1942-11-04 Onderwerp: geen versterking van het Bewakingsdetachement Centraal Vluchtelingenkamp Westerbork.

Van: Weiss, L.F.W. Aan: Inspecteur der Marechaussee te 's-Gravenhage Plaats: Groningen Datum: 1942-11-04 Onderwerp: geen versterking van het Bewakingsdetachement Centraal Vluchtelingenkamp Westerbork.

Brief van L.F.W. Weiss aan de Inspecteur der Marechaussee te 's-Gravenhage

Brief Aan: Jong-Cohen, de, E. Onderwerp: de schrijver twijfelt over het opsturen van een pakje naar Westerbork, want ze is bang dat het transport al weg is.&nbsp;

Brief Aan: Jong-Cohen, de, E. Onderwerp: de schrijver twijfelt over het opsturen van een pakje naar Westerbork, want ze is bang dat het transport al weg is.&nbsp;

Brief van een onbekende aan E. de Jong-Cohen

Aan de Markt 4 had David Kats bij zijn woning een slagerij. Hij was getrouwd met Rebecca Kropveld en samen hadden ze vier kinderen; Max, Betje, Antonie en Nathan. De kinderen bezochten de openbare lagere school in Beilen. Vader was lid van muziekvereniging Union in Beilen, waar hij trompet speelde. Ook was hij onder andere als kerkbestuurslid actief in de Joodse gemeente. Naast de familie Kats was het café van de familie Padding. Ze hadden goede contacten met elkaar. Op vrijdagavond deed vader Padding altijd het licht aan bij de familie Kats. Ze mochten dit niet zelf doen vanwege de Sabbath. Zoon Bram Padding begreep dat niet echt op jonge leeftijd en vroeg zich wel eens af waarom ze dat niet zelf konden doen. Als dank bakte Rebecca vaak een ‘kippentaartje’ voor de familie Padding; ze gebruikte hierin kippenvet in plaats van boter.&nbsp;

Markt 4, Beilen

De werkverruimingskampen waren in de jaren dertig door de Nederlandse regering gebouwd om werklozen in het kader van de werkverschaffing te huisvesten. Een aantal van deze kampen werd ontruimd om plaats te maken voor door anti-Joodse maatregelen werkloos geworden Joodse mannen.

Joodse werkkampen in Nederland

‘Ik heb bestek uit het Apeldoornsche Bosch. Hebben jullie daar belangstelling voor?’, zo schreef ze mij in een e-mail. Ik belde haar op. Ze kocht regelmatig delen uit vrijgekomen inboedels op, die ze vervolgens in haar huisje vol antiek en curiosa te koop aanbood. ‘Aan dit soort dingen wil ik geen geld verdienen. Meestal geef ik het aan een goed doel. Maar deze bestekdelen, nee, dat is niet zomaar iets.’ Ze zocht een goede bestemming. Of ik even langs wilde komen.

Twee lepels, een vork en een theelepel

<blockquote>‘Mijn liefste Netty, De laatste afscheidskaart ontvang je vanuit de trein. We zitten met ruim 40 mensen + bagage en het is benauwd in veewagen. We zijn vol goeden moed. Tot een spoedig weerziens in ons dierbare Hollandje. Vaarwel en kus, Hertha.’</blockquote>‘Toen ik die kaart had gelezen zei ik tegen mijn moeder : ‘Mam, we zien haar nooit meer terug’, herinnerde Netty Hietkamp-Renès zich. Drie jaar eerder, in 1940, ontmoetten Hertha en Netty elkaar op hun eerste schooldag op de Huishoudschool in Deventer. Ze werden hartsvriendinnen.

Het verhaal van Hertha Aussen

Plattegrond met aantekeningen betreffende bestrating Schattenberg&nbsp; Schaal: 1:1000&nbsp; Datum: 1955-05

Plattegrond met aantekeningen betreffende bestrating Schattenberg&nbsp; Schaal: 1:1000&nbsp; Datum: 1955-05

Plattegrond met aantekeningen over het onderhoud of verbetering van de bestrating in het woonoord Schattenberg

Situatie Schattenberg Schaal: 1:1000 Datum: 1956-1960 Barakken zijn Ingekleurd. Aantekeningen geven de functies van sommige barakken aan en de woonplekken van niet-Molukkers, waarvan sommigen een functie in het kamp hebben. Daarnaast is de plaatsing van een aantal barakken te zien in 1960 als gedeeltelijke vervanging van de barakken die in 1958 zijn afgebrand. Gebruik is gemaakt van een basisplattegrond uit 1956.

Situatie Schattenberg Schaal: 1:1000 Datum: 1956-1960 Barakken zijn Ingekleurd. Aantekeningen geven de functies van sommige barakken aan en de woonplekken van niet-Molukkers, waarvan sommigen een functie in het kamp hebben. Daarnaast is de plaatsing van een aantal barakken te zien in 1960 als gedeeltelijke vervanging van de barakken die in 1958 zijn afgebrand. Gebruik is gemaakt van een basisplattegrond uit 1956.

Plattegrond met legenda en aantekeningen van het woonoord Schattenberg in 1960

Dit verhaal, geschreven door hoofd kenniscentrum Christel Tijenk, verscheen al eerder als column op de website van het Herinneringscentrum Kamp Westerbork. In officiële documenten wordt de naam “Herta” zonder h geschreven, maar omdat Hertha haar brieven met de Nederlandse spelling van haar naam ondertekende, hebben we besloten deze aan te houden.

Netty omschreef haar vriendin Hertha als een vrolijke tiener 'We voelden elkaar goed aan. We hadden dezelfde humor en we zijn nooit echt kwaad op elkaar geweest. Herta was een vriendelijke, spontane, goedlachse en hartelijke meid, die ontzettend goed kon schaatsen. Ze zwom ook. Het was echt een sportief meisje.’ Maar door de anti-Joodse maatregelen werd Hertha’s leven steeds meer ingeperkt. Zoals Netty later beschreef was de intense vriendschap niet te vergelijken met een vriendschap in vredestijd. Toen Hertha in september 1941 als Joodse leerling niet langer op school toegelaten werd, vond ze een baantje in de huishouding bij familie in Zwolle. Hertha en Netty schreven elkaar lange brieven. Zo nu en dan ontmoetten ze elkaar bij een tante van Netty, niet ver van het station in Zwolle. ’Hertha droeg een Jodenster. Ik deed er ook één op mijn jas. Zo gingen we samen op pad. Ik wilde laten zien dat we bij elkaar hoorden.’

In de zomer van 1942 werd het reizen met openbaar vervoer Voor Joden Verboden. Hertha ging weer thuis wonen. De vriendinnen zagen elkaar voor – wat later bleek – de laatste keer: ‘Hertha bracht me met de fiets naar de trein. We stonden nog even te praten op het perron. De trein was er al. ‘En nu ga ik weg’, zei Hertha en ze pakte haar fiets en liep weg. Plotseling gooide ze haar fiets aan de kant, rende terug en vloog me om de hals.’

<h4>Het transport naar Auschwitz</h4>

Op 2 oktober 1942 werden Hertha en haar zus Annie van huis gehaald en naar Westerbork gebracht. Moeder volgde enkele weken later. Vader bevond zich al in het kamp en werkte er in de smederij. Hertha werd tewerkgesteld bij boeren in de omgeving. Ze bleef met Netty schrijven. Op 14 september 1943 maakte de familie Aussen deel uit van het transport naar Auschwitz. Een voorbijganger vond Hertha’s laatste briefkaart naast de spoorlijn en postte hem. De kaart is slordig geschreven, met een stompje potlood op haar knie of op haar rugzak. Drie dagen later werden Hertha, haar vader en haar zus direct na aankomst in Birkenau vergast. Hertha's moeder stierf kort na de bevrijding van het kamp, als slachtoffer van medische experimenten.

Herta Aussen

In die context werden ook de nationale paviljoens in Auschwitz opnieuw ingericht in de barakken die daarvoor op het voormalige kampterrein ter beschikking werden gesteld. Een groep Nederlandse deskundigen ontwikkelde een nieuwe tentoonstelling voor het Nederlandse paviljoen, en de bestaande tentoonstelling werd ontmanteld. In die tentoonstelling bevond zich zo’n bijzonder en uniek object, dat de conservatoren van het museum in Auschwitz contact opnamen met de Ambassade. Wat was de veiligste manier om het originele treinbord Westerbork-Auschwitz naar Nederland te transporteren?

We kozen voor een pragmatische oplossing. Een koerier bracht het treinbord naar de Ambassade, wij zouden het verder met de diplomatieke post naar Westerbork laten versturen. En zo gebeurde het dat ik op een dinsdagmiddag een dikke enveloppe van een koerier in ontvangst nam en de inhoud ervan voorzichtig tevoorschijn haalde. Ineens stond ik met het originele treinbord in mijn blote handen. Nog voel ik de randen van het metaal, nog ruik ik de wat roestige geur, nog schrik ik van de minuscule witte verfdeeltjes op mijn vingers. Het was een historische sensatie die ik nooit ben vergeten.

Het treinbord is veilig in Herinneringscentrum Kamp Westerbork aangekomen en wordt daar met zorg omringd. Het is nu op de plek waar het hoort te zijn. Alleen al vanuit kamp Westerbork vertrokken vanaf 15 juli 1942 93 treinen naar onder meer Auschwitz, met 107.000 Joodse landgenoten en Roma en Sinti, van wie 102.000 de deportaties niet overleefden.

Als je het Herinneringscentrum nu bezoekt, kun je het treinbord zelf bekijken. In de tentoonstelling Westerbork-Auschwitz wordt het verhaal van het nazikamp verteld, dat symbool staat voor de vernietiging van de Joden in het door de nazi’s bezette Europa, en zijn overlevenden. Ook worden er persoonlijke verhalen verteld en beelden en foto’s van het kamp getoond: van toen en nu.

Ga kijken. We mogen het nooit vergeten.

Johanna SelinaWilzig-Kan

Johanna Selina
Wilzig-Kan