In het Herinneringscentrum Kamp Westerbork vertellen we de verhalen van meer dan honderdduizend Joden en Sinti en Roma die vanuit Nederland naar vernietigings- en concentratiekampen werden gedeporteerd. Ook de naoorlogse functies van de historische plek komen aan bod.

Kamp Westerbork bestaat sinds 1939 en heeft door de jaren heen verschillende functies gehad. Ontdek hieronder welke dit waren.

Toen de nazi’s begin 1942 tot systematische uitroeiing van de Joden overgingen, had dat gevolgen voor het kamp. Het werd uitgebreid met een groot aantal barakken en kleinere gebouwen. Op 1 juli werd het kamp aangewezen als Polizeiliches Judendurchgangslager. Er werden prikkeldraadomheiningen en zeven wachttorens geplaatst. 

Door&shy;gangs&shy;kamp

Doorgangskamp

Toen vanaf 1938 de situatie voor Joden in Duitsland steeds gevaarlijker werd, vluchtten velen van hen naar Nederland. Om deze stroom mensen te reguleren, besloot de regering een centraal vluchtelingenkamp op te richten. Een stuk braakliggend terrein aan de rand van Westerbork bleek een geschikte locatie.  In augustus 1939 werd begonnen met de bouw van de barakken, in oktober van datzelfde jaar kwamen de eerste bewoners aan. 

Vluch&shy;te&shy;lin&shy;gen&shy;kamp

Vluchtelingenkamp

Tussen 24 april 1945 en 1 december 1948 was kamp Westerbork een interneringskamp voor NSB’ers, SS’ers en andere personen, die van samenwerking met de nazi’s werden verdacht. Op het moment dat de eerste ‘foute’ personen het kamp betraden, werd Westerbork nog door ongeveer 850 bevrijde Joden bewoond.   

In&shy;ter&shy;ne&shy;rings&shy;kamp

Interneringskamp

In 1949 nam het Ministerie van Oorlog kamp Westerbork tijdelijk over. De politionele acties in het voormalige Nederlands-Indië waren in volle gang, met als gevolg een groot gebrek aan militaire kampementen in Nederland. Westerbork werd een opleidingskamp voor soldaten, die onder meer naar Nederlands-Indië zouden vertrekken.  

Mi&shy;li&shy;tair kamp

Militair kamp

De meeste Indische Nederlanders hadden de oorlog in Japanse interneringskampen doorgebracht.  Velen van hen voelden zich na de bevrijding niet meer veilig en besloten noodgedwongen naar Nederland te vertrekken. Als opvanglocaties werd gekozen voor een aantal kampen die in de oorlog door de nazi’s waren gebruikt, zoals kamp Westerbork. De locaties werden anders genoemd: voortaan waren het ‘woonoorden’ en ‘opvangcentra’. Westerbork werd ‘De Schattenberg’ genoemd.   

Re&shy;pa&shy;tri&shy;ë&shy;rings&shy;kamp

Repatriëringskamp

Vanaf 1951 werd het voormalige kamp een woonoord voor enkele duizenden Molukkers. KNIL-militairen en hun gezinnen zouden hier tijdelijk gehuisvest worden, omdat de situatie voor hen door de onafhankelijkheidsstrijd op de Molukken gevaarlijk werd. De laatste bewoners vertrokken uiteindelijk in 1971.   

Schat&shy;ten&shy;berg

Schattenberg

Hoe ervaar je iets dat niet meer bestaat? Het terrein van het voormalige kamp Westerbork heeft sinds het begin van de jaren zeventig verschillende aanpassingen ondergaan om de historische plek herkenbaarder te maken. In 1983 opende koningin Beatrix officieel het Herinneringscentrum.   

Plek van her&shy;in&shy;ne&shy;ring

Plek van herinnering

Het kamp door de jaren heen

Dit verhaal werd opgetekend door conservator Guido Abuys. Meer over de familie Enthoven is te vinden in het boek Kroniek van het geslacht Enthoven (Zutphen 1991).&nbsp;

Het is 23 mei 1945. Henriette Enthoven-van Lier schrijft vanuit Mont Pèlerin in Zwitserland een brief aan haar familie, waarin ze terugkijkt naar het transport van kamp Westerbork naar Theresienstadt en haar aankomst in dit getto.

"Ik werd met enige kennissen in een bananenwagen gestopt..."

Gerdien Verschoor was tussen 2019 en 2022 de directeur van Herinneringscentrum Kamp Westerbork. Dit verhaal publiceerde zij op haar <a href="https://gerdienverschoor.wordpress.com/2019/02/07/het-treinbord/#more-3294">eigen website</a>.

Het moet ergens in de jaren negentig geweest zijn: het was na de Wende en ik werkte bij de Nederlandse Ambassade in Warschau. Alles in Polen veranderde. Als attaché voor pers- en culturele zaken richtte ik me niet alleen op pers en cultuur, maar ook op de historische en maatschappelijke onderwerpen die in die periode actueel waren. Vele musea en historische instituten maakten een transitie door: nu Polen het communisme van zich had afgeschud, konden vele verhalen eindelijk op een andere manier verteld worden.

Het treinbord

Dit verhaal, geschreven door conservator Guido Abuys, werd in 2018 als column gepubliceerd op de website van het Herinneringscentrum Kamp Westerbork.&nbsp;

Een houten beeldje van een jongen van een jaar of twaalf, gekleed in een blouse, korte broek, hoge sokken en wandelschoenen. Op het voetstuk zijn de initialen E.B. ingekrast en is het jaar 1941 duidelijk zichtbaar. Het beeldje zou geschonken zijn aan Jacques Schol, directeur van het Centraal Vluchtelingenkamp Westerbork.&nbsp;

Een jongen vereeuwigd in hout

In juni 2025 verscheen Sprekende stenen. Stolpersteine in Zwolle, een publicatie waarin de verhalen van Joodse inwoners van Zwolle worden belicht. Ook voor het gezin Caneel, dat voor hun deportatie aan de Vispoortenplas 10 woonde, zijn struikelstenen gelegd.&nbsp;

Carolina Caneel-Bamberg, haar man Salomon Caneel en hun zoontje Mozes “Max” Caneel werden begin oktober 1942 vanuit Zwolle naar kamp Westerbork gebracht. Het was in die dagen overvol in het kamp: door de ontruiming van de Joodse werkkampen en de razzia’s waarbij de familieleden van de Joodse dwangarbeiders werden opgehaald, kwamen er zo’n 12.000 personen naar het kamp. In een brief aan vriendin Janny Bosman schrijft Carolina over de chaotische situatie en de onwetendheid over hun verdere lot. Ook vraagt ze om een paar hoge schoenen of laarsjes in maat 26 voor zoontje Max en een stel dekens, want die zijn ze inmiddels kwijtgeraakt.&nbsp;

"Onze Max is een reuzelieve schat..."

Onze collecties in beeld

Westerbork Digitaal

We zijn druk bezig met het toevoegen en aanvullen van informatie op deze website. We voegen dagelijks nieuwe collectiestukken toe en vullen persoonsgegevens aan, dus kom zeker nog eens terug!

Platform in ontwikkeling

Op deze pagina vind je een overzicht van verhalen over kamp Westerbork. Zo kun je meer te weten komen over personen die in het kamp gevangen zaten of over objecten uit onze collecties. Ook bieden we themaverhalen aan en laten we zien welke locaties in Nederland, direct of indirect, een verbinding hebben met kamp Westerbork. 

Verhalen

Bericht van een huwelijk Plaats: Westerbork, kamp Datum: 1943-05-23 Onderwerp: huwelijk van het echtpaar Cohen-Levenbach met als getuigen Kaufmann en Rubens, onder leiding van rabbijn Augapfel.&nbsp;

Bericht van een huwelijk Plaats: Westerbork, kamp Datum: 1943-05-23 Onderwerp: huwelijk van het echtpaar Cohen-Levenbach met als getuigen Kaufmann en Rubens, onder leiding van rabbijn Augapfel.&nbsp;

Bericht van een huwelijk in kamp Westerbork

A-4, typepapier met daarop de tekst: 'Hier zit het jong getrouwde paar ontkomen aan transportgevaar.' Datum: 1943-04-30 Plaats: kamp Westerbork Op de achterkant van het papier vele handtekeningen van het jonge echtpaar. Kennelijk oefent de bruid haar nieuwe handtekening.

A-4, typepapier met daarop de tekst: 'Hier zit het jong getrouwde paar ontkomen aan transportgevaar.' Datum: 1943-04-30 Plaats: kamp Westerbork Op de achterkant van het papier vele handtekeningen van het jonge echtpaar. Kennelijk oefent de bruid haar nieuwe handtekening.

Gedicht ter gelegenheid van een huwelijk

Van: Roosje Polak en Hans Vles Betreft een uitnodiging voor een dejeuner ter gelegenheid van het huwelijk tussen Roosje Polak en Hans Vles. Op de uitnodiging een beschrijving van het dejeuner, een stempel van Büro W. (Dr. Wachtel) en de handtekeningen van waarschijnlijk de uitgenodigden. Datum: 1943-04-30 Plaats: kamp Westerbork

Van: Roosje Polak en Hans Vles Betreft een uitnodiging voor een dejeuner ter gelegenheid van het huwelijk tussen Roosje Polak en Hans Vles. Op de uitnodiging een beschrijving van het dejeuner, een stempel van Büro W. (Dr. Wachtel) en de handtekeningen van waarschijnlijk de uitgenodigden. Datum: 1943-04-30 Plaats: kamp Westerbork

Uitnodiging voor een dejeuner ter ere van het huwelijk tussen Roosje Polak en Hans Vles

Plaats: Lager Westerbork Datum: 1943-04-30 Een schrift dat als gastenboek heeft gediend, met de handtekeningen van de gasten. Het betreft het huwelijk tussen Hans Vles en Roosje Polak. Bij sommige namen aantekeningen met potlood van waarschijnlijk Hans Vles. (op transport, onslagen, teruggekomen enz.)

Plaats: Lager Westerbork Datum: 1943-04-30 Een schrift dat als gastenboek heeft gediend, met de handtekeningen van de gasten. Het betreft het huwelijk tussen Hans Vles en Roosje Polak. Bij sommige namen aantekeningen met potlood van waarschijnlijk Hans Vles. (op transport, onslagen, teruggekomen enz.)

Gastenboek van het huwelijk tussen Hans Vles en Roosje Polak

Collage.&nbsp; Collage uit een fotocompositie/tekeningen.&nbsp; Kamp Westerbork, 1944-04-11.&nbsp; Betreft een fotocompositie/karikatuur van het huwelijk van Dienstleider Dr. Hans Ottenstein en Hildegard Ottenstein-Sachs.&nbsp; Afgebeeld medewerkers van de Antragstelle en de Registrator die het echtpaar toezingen en de slip van de bruid dragen.&nbsp; Het geheel is gemaakt door Breslauer, Jordan (fotografie) en Kok (tekeningen).

Collage.&nbsp; Collage uit een fotocompositie/tekeningen.&nbsp; Kamp Westerbork, 1944-04-11.&nbsp; Betreft een fotocompositie/karikatuur van het huwelijk van Dienstleider Dr. Hans Ottenstein en Hildegard Ottenstein-Sachs.&nbsp; Afgebeeld medewerkers van de Antragstelle en de Registrator die het echtpaar toezingen en de slip van de bruid dragen.&nbsp; Het geheel is gemaakt door Breslauer, Jordan (fotografie) en Kok (tekeningen).

Karikatuur van het huwelijk van dienstleider Hans Ottenstein en Hildegard Ottenstein-Sachs

Tekening.&nbsp; Tekening van Kok, L. Max Kannewasser en Nol van Wesel (Johnny en Jones) aan het demonteren in de metaalbarak.&nbsp; Kamp Westerbork, 1944-02

Tekening.&nbsp; Tekening van Kok, L. Max Kannewasser en Nol van Wesel (Johnny en Jones) aan het demonteren in de metaalbarak.&nbsp; Kamp Westerbork, 1944-02

Max Kannewasser en Nol van Wesel aan het werk in de vliegtuigsloperij

In kamp Westerbork behoorde zij&nbsp; tot de groep van de gedoopte Joden. Ze had in het kamp al twee verjaardagen in ‘gekozen’ eenzaamheid gevierd. Ze had vele onbekenden, bekenden en familieleden zien vertrekken. Zelf was dacht ze op basis van haar gedoopte status vrijgesteld te zijn van dit lot en hoopte ze tot het einde van de oorlog in kamp Westerbork te kunnen blijven.

In de nacht van 3 op 4 september 1944 kreeg zij echter te horen dat ze zich klaar moest maken voor deportatie naar Theresienstadt. De hele nacht was ze bezig met pakken. De volgende ochtend werd ze onder begeleiding van de Joodse ordedienst naar de trein begeleid. De bagage werd op karren gegooid en in de stromende regen voor de trein gereden. Toen Henriette bij haar wagon aankwam trof ze een ruimte aan dat zo vol met koffers en bagage was, dat er voor de mensen haast geen ruimte meer was.

<blockquote>“Ik werd met enige kennissen in een witte bananenwagen gestopt. We moesten een hangplek vinden tussen de rugzakken en koffers. We hadden brood voor twee dagen meegekregen en er stond een ton met water en een ton voor behoeften midden in de wagon. Toen ik ‘zat’ en rondkeek telde ik 64 personen en toen onze coupé gesloten werd met een ijzeren bout van buiten merkte ik dat de wagon hermetisch afgesloten was en er geen kiertje open was om lucht of licht binnen te laten. Daar de wagen witgekalkt was, hadden we een beetje schemerlicht (…)”</blockquote>

Henriette kreeg tijdens het transport last van haar hart. Ze moest gaan liggen, echter daar was geen plaats voor. Ze heeft zich toen maar gewoon laten vallen en bleef zo een uur liggen. In de nacht kwam de trein in Theresienstadt aan. Het viel niet mee om de kleren en de bagage bij elkaar te rapen. De mensen waren half gek geworden en gaven elkaar geen ruimte. Toen de trein stilhield werden de ijzeren deuren met een ruk geopend en werd er geschreeuwd uit te stappen. Henriette had net het hoognodige kunnen aantrekken, echter haar mantels, dekens en handtassen kon ze niet vinden en ze kreeg geen tijd om het te zoeken. De rest van de nacht moest ze op de grond &nbsp;van een gebouw doorbrengen totdat ze werd geregistreerd en in de Hamburgerkazerne werd ondergebracht.

Begin februari &nbsp;1945 werd Henriette met een groep uitgewisseld naar Zwitserland. Ze slaagde erin met haar zwakke gezondheid kamp Westerbork en Theresienstadt te overleven. In Zwitserland kon ze weer bijkomen en uitrusten en de ellende van bijna twee jaar kamp achter zich laten. Ze keek er naar uit om terug te gaan naar haar geboorteland en haar familie. Echter op 23 juli 1945 ontvingen haar kinderen van de Nederlandse gezant te Bern een telegram met de mededeling dat Henriette tijdens het inpakken van haar bagage voor de terugreis naar Nederland aan een beroerte was overleden.

Brief van Henriette Enthoven-van Lier vanuit Mont-Pèlerin over het transport van 4 september 1944 naar Theresienstadt

Van: Enthoven-van Lier, H. Aan: wie het betreft Plaats: Mont-Pèlerin, Zwitserland&nbsp; Datum: 1945-05-23 Onderwerp: na alle ellende van 2 jaar in kamp Westerbork en Theresienstadt zit ze nu in het heerlijke gastvrije Zwitserland; ze begrijp niet hoe ze het met haar zwakke gezondheid heeft kunnen doorstaan; de reis naar Theresienstadt was voor haar een hel; het verblijf in kamp Westerbork sinds mei 1943 in verschillende barakken was te doen, echter deportaties en ellendige taferelen die zich afspeelden, als mannen, vrouwen en kinderen van elkaar gescheiden werden en het nodige ingepakt moest worden…; hoewel ze een Sperre hadden, kregen ze en oproep voor deportatie naar Theresienstadt voor de 4de september; ze mochten al hun bagage meenemen; de hele nacht gepakt en ‘s morgens om 11 uur onder begeleiding van de OD naar de beestenwagens…; bagage werd in karren gesmeten en in de stromende regen voor de trein gezet; alles door elkaar, zodat ze hun eigendommen niet terug konden vinden, vervolgens in een wagon gezet tussen de stapels koffers en rugzakken in; de wagons waren zo tjokvol met bagage dat er voor de passagiers bijna geen ruimte was…; ze werd met enige kennissen in een witte bananenwagen gestopt…; hangplaats tussen de bagage, brood voor twee dagen meegekregen, een ton met water en een ton voor de behoefte midden in de wagen; met 64 personen in de wagon, die hermetisch werd afgesloten…geen ramen of latten; beschrijving van de tocht naar Theresienstadt; over het verzamelen van kaarsen; wagonleider; slechte lucht, van bovenkleren moeten ontdoen; op de perrons werd de poep ton geleegd en de deur soms op een kier gelaten na het roepen van ’Hilfe, Kranken…; regelmatig vielen mensen flauw, gelukkig was er en dokter onder de gedeporteerden; tijdens de nacht hield iemand de wacht bij de ton om een kaarsje aan te kunnen steken als iemand naar de ton toe moest gaan…; aankomst in Theresienstadt op de tweede avond…, pas de volgende dag werden ze geregistreerd…; Hamburger kazerne…

Van: Enthoven-van Lier, H. Aan: wie het betreft Plaats: Mont-Pèlerin, Zwitserland&nbsp; Datum: 1945-05-23 Onderwerp: na alle ellende van 2 jaar in kamp Westerbork en Theresienstadt zit ze nu in het heerlijke gastvrije Zwitserland; ze begrijp niet hoe ze het met haar zwakke gezondheid heeft kunnen doorstaan; de reis naar Theresienstadt was voor haar een hel; het verblijf in kamp Westerbork sinds mei 1943 in verschillende barakken was te doen, echter deportaties en ellendige taferelen die zich afspeelden, als mannen, vrouwen en kinderen van elkaar gescheiden werden en het nodige ingepakt moest worden…; hoewel ze een Sperre hadden, kregen ze en oproep voor deportatie naar Theresienstadt voor de 4de september; ze mochten al hun bagage meenemen; de hele nacht gepakt en ‘s morgens om 11 uur onder begeleiding van de OD naar de beestenwagens…; bagage werd in karren gesmeten en in de stromende regen voor de trein gezet; alles door elkaar, zodat ze hun eigendommen niet terug konden vinden, vervolgens in een wagon gezet tussen de stapels koffers en rugzakken in; de wagons waren zo tjokvol met bagage dat er voor de passagiers bijna geen ruimte was…; ze werd met enige kennissen in een witte bananenwagen gestopt…; hangplaats tussen de bagage, brood voor twee dagen meegekregen, een ton met water en een ton voor de behoefte midden in de wagen; met 64 personen in de wagon, die hermetisch werd afgesloten…geen ramen of latten; beschrijving van de tocht naar Theresienstadt; over het verzamelen van kaarsen; wagonleider; slechte lucht, van bovenkleren moeten ontdoen; op de perrons werd de poep ton geleegd en de deur soms op een kier gelaten na het roepen van ’Hilfe, Kranken…; regelmatig vielen mensen flauw, gelukkig was er en dokter onder de gedeporteerden; tijdens de nacht hield iemand de wacht bij de ton om een kaarsje aan te kunnen steken als iemand naar de ton toe moest gaan…; aankomst in Theresienstadt op de tweede avond…, pas de volgende dag werden ze geregistreerd…; Hamburger kazerne…

Van: van Wesel, Nol&nbsp; Aan: de Haan, H. Plaats: Amsterdam Datum: 1942-10-09 Onderwerp: foto met tekst van Nol gericht aan zijn voorman Henk de Haan. Beiden waren werkzaam in het bedrijf ‘Artica’.

Van: van Wesel, Nol&nbsp; Aan: de Haan, H. Plaats: Amsterdam Datum: 1942-10-09 Onderwerp: foto met tekst van Nol gericht aan zijn voorman Henk de Haan. Beiden waren werkzaam in het bedrijf ‘Artica’.

Foto van het artieste duo Johnny en Jones

Van: Artica Aan: van Wesel, Nol Plaats: Amsterdam Datum: 1941-1942 Onderwerp: eenjarig bestaan van het bedrijf Artica. Nol van Wesel zit rechts op de voorgrond. Op de achterkant van de foto schreef hij: 'aan mijn voorman Henk de Haan, nu ik niet meer op het toneel kan staan, Johnny van Johnny en Jones' &nbsp;

Van: Artica Aan: van Wesel, Nol Plaats: Amsterdam Datum: 1941-1942 Onderwerp: eenjarig bestaan van het bedrijf Artica. Nol van Wesel zit rechts op de voorgrond. Op de achterkant van de foto schreef hij: 'aan mijn voorman Henk de Haan, nu ik niet meer op het toneel kan staan, Johnny van Johnny en Jones' &nbsp;

Foto naar aanleiding van het eenjarig bestaan van het bedrijf 'Artica' waar Nol van Wesel werkzaam was

Tekst van een lied van Johnny en Jones getiteld: ‘Wij slopen met muziek’

Tekst van een lied van Johnny en Jones getiteld: ‘Wij slopen met muziek’

Lied van Johnny en Jones geschreven in kamp Westerbork met de titel 'Wij slopen met muziek'

Beschrijving van de oorlogstijd door de ogen van een meisje geboren in 1936. Haar ouders hadden contacten met Joden en Joodse onderduikers in huis (Kiel-Windeweer).&nbsp;

Beschrijving van de oorlogstijd door de ogen van een meisje geboren in 1936. Haar ouders hadden contacten met Joden en Joodse onderduikers in huis (Kiel-Windeweer).&nbsp;

Memoires van een niet-Joodse meisje

Gebeurtenissen en groepen buiten kamp Westerbork

Hongerwinter

Tekst van een lied van Johnny en Jones getiteld: Westerbork-serenade

Johanna Margarethavan der Reis-Stern

Johanna Margaretha
van der Reis-Stern