In het Herinneringscentrum Kamp Westerbork vertellen we de verhalen van meer dan honderdduizend Joden en Sinti en Roma die vanuit Nederland naar vernietigings- en concentratiekampen werden gedeporteerd. Ook de naoorlogse functies van de historische plek komen aan bod.

Kamp Westerbork bestaat sinds 1939 en heeft door de jaren heen verschillende functies gehad. Ontdek hieronder welke dit waren.

Toen de nazi’s begin 1942 tot systematische uitroeiing van de Joden overgingen, had dat gevolgen voor het kamp. Het werd uitgebreid met een groot aantal barakken en kleinere gebouwen. Op 1 juli werd het kamp aangewezen als Polizeiliches Judendurchgangslager. Er werden prikkeldraadomheiningen en zeven wachttorens geplaatst. 

Door&shy;gangs&shy;kamp

Doorgangskamp

Toen vanaf 1938 de situatie voor Joden in Duitsland steeds gevaarlijker werd, vluchtten velen van hen naar Nederland. Om deze stroom mensen te reguleren, besloot de regering een centraal vluchtelingenkamp op te richten. Een stuk braakliggend terrein aan de rand van Westerbork bleek een geschikte locatie.  In augustus 1939 werd begonnen met de bouw van de barakken, in oktober van datzelfde jaar kwamen de eerste bewoners aan. 

Vluch&shy;te&shy;lin&shy;gen&shy;kamp

Vluchtelingenkamp

Tussen 24 april 1945 en 1 december 1948 was kamp Westerbork een interneringskamp voor NSB’ers, SS’ers en andere personen, die van samenwerking met de nazi’s werden verdacht. Op het moment dat de eerste ‘foute’ personen het kamp betraden, werd Westerbork nog door ongeveer 850 bevrijde Joden bewoond.   

In&shy;ter&shy;ne&shy;rings&shy;kamp

Interneringskamp

In 1949 nam het Ministerie van Oorlog kamp Westerbork tijdelijk over. De politionele acties in het voormalige Nederlands-Indië waren in volle gang, met als gevolg een groot gebrek aan militaire kampementen in Nederland. Westerbork werd een opleidingskamp voor soldaten, die onder meer naar Nederlands-Indië zouden vertrekken.  

Mi&shy;li&shy;tair kamp

Militair kamp

De meeste Indische Nederlanders hadden de oorlog in Japanse interneringskampen doorgebracht.  Velen van hen voelden zich na de bevrijding niet meer veilig en besloten noodgedwongen naar Nederland te vertrekken. Als opvanglocaties werd gekozen voor een aantal kampen die in de oorlog door de nazi’s waren gebruikt, zoals kamp Westerbork. De locaties werden anders genoemd: voortaan waren het ‘woonoorden’ en ‘opvangcentra’. Westerbork werd ‘De Schattenberg’ genoemd.   

Re&shy;pa&shy;tri&shy;ë&shy;rings&shy;kamp

Repatriëringskamp

Vanaf 1951 werd het voormalige kamp een woonoord voor enkele duizenden Molukkers. KNIL-militairen en hun gezinnen zouden hier tijdelijk gehuisvest worden, omdat de situatie voor hen door de onafhankelijkheidsstrijd op de Molukken gevaarlijk werd. De laatste bewoners vertrokken uiteindelijk in 1971.   

Schat&shy;ten&shy;berg

Schattenberg

Hoe ervaar je iets dat niet meer bestaat? Het terrein van het voormalige kamp Westerbork heeft sinds het begin van de jaren zeventig verschillende aanpassingen ondergaan om de historische plek herkenbaarder te maken. In 1983 opende koningin Beatrix officieel het Herinneringscentrum.   

Plek van her&shy;in&shy;ne&shy;ring

Plek van herinnering

Het kamp door de jaren heen

Het treinbord

Markt 4, Beilen

Het verhaal van Menachem Asscher

Een jongen vereeuwigd in hout

Testverhaal

Onze collecties in beeld

Westerbork Digitaal

We zijn druk bezig met het toevoegen en aanvullen van informatie op deze website. We voegen dagelijks nieuwe collectiestukken toe en vullen persoonsgegevens aan, dus kom zeker nog eens terug!

Platform in ontwikkeling

Op deze pagina ontdek je uiteenlopende verhalen over Kamp Westerbork: persoonlijke portretten van betrokkenen, gemeenteverhalen die laten zien hoe lokale gemeenschappen verbonden zijn met het kamp, themaverhalen die context en verdieping bieden, en objectverhalen waarin voorwerpen het verleden tastbaar maken.

Verhalen

Dienstbereiche

Dienstbereich Hauptküche

1942

December 1942

Van: Bertenthal, Martha Aan: Kokje, Greet Plaats: Amsterdam Datum: 1943-01-05 Onderwerp: omstandigheden; felicitatie met verjaardag. De schrijfster weet ondertussen al aardig de weg te vinden in het centrum van Amsterdam.

Van: Bertenthal, Martha Aan: Kokje, Greet Plaats: Amsterdam Datum: 1943-01-05 Onderwerp: omstandigheden; felicitatie met verjaardag. De schrijfster weet ondertussen al aardig de weg te vinden in het centrum van Amsterdam.

Brief van Martha Bertenthal aan Greet Kokje vanuit Amsterdam

Van: Aan: Magteld&nbsp; Plaats: Amsterdam&nbsp; Datum: 1944-04-25 Onderwerp: Omstandigheden in kamp Westerbork en bezet Nederland. Er zouden nog maar 2000 kampgevangenen in Westerbork zijn.

Van: Aan: Magteld&nbsp; Plaats: Amsterdam&nbsp; Datum: 1944-04-25 Onderwerp: Omstandigheden in kamp Westerbork en bezet Nederland. Er zouden nog maar 2000 kampgevangenen in Westerbork zijn.

Brief van een onbekend persoon aan Magteld vanuit Amsterdam

Notitie: Het P.T.T. Bedrijf te Lager Westerbork 1942-1943 Inspectie: Groningen Hoofdkantoor: Assen Poststation: Hooghalen (Mevr. Walles) Blz.: 20 Over de organisatie van de post in kamp Westerbork. Met plattegrond van de postbarak nr. 100.

Notitie: Het P.T.T. Bedrijf te Lager Westerbork 1942-1943 Inspectie: Groningen Hoofdkantoor: Assen Poststation: Hooghalen (Mevr. Walles) Blz.: 20 Over de organisatie van de post in kamp Westerbork. Met plattegrond van de postbarak nr. 100.

Notitie betreffende de organisatie van de post in kamp Westerbork

Aan: Louis Plaats: Westerbork, kamp Datum: 1943-12-05 Onderwerp: er is een nieuwe regeling met betrekking tot de ontvangst van pakketten ingevoerd. Zo mogen pakjes maximaal 2 kilo wegen, slechts verzonden worden door joden en niet-joden die tot de naaste familie behoren en moeten ze voorzien zijn van een pakketzegel. Daarnaast mogen alleenstaande personen 1 keer per zes weken een pakje ontvangen. De schrijver vraagt of Louis hier rekening mee wil houden wanneer hij pakjes opstuurt naar moeder.&nbsp;

Aan: Louis Plaats: Westerbork, kamp Datum: 1943-12-05 Onderwerp: er is een nieuwe regeling met betrekking tot de ontvangst van pakketten ingevoerd. Zo mogen pakjes maximaal 2 kilo wegen, slechts verzonden worden door joden en niet-joden die tot de naaste familie behoren en moeten ze voorzien zijn van een pakketzegel. Daarnaast mogen alleenstaande personen 1 keer per zes weken een pakje ontvangen. De schrijver vraagt of Louis hier rekening mee wil houden wanneer hij pakjes opstuurt naar moeder.&nbsp;

Brief aan Louis vanuit kamp Westerbork

Van: Aan: beste allemaal Plaats: Westerbork, kamp Datum: 1942-10-20 Onderwerp: een bezoek aan het kamp moet aangevraagd worden bij de commandant. De schrijver heeft een aanstelling bij de Joodse Raad gekregen en hij hoopt voorlopig te mogen blijven. Hoewel het een grote bende is lijkt een verblijf in Westerbork altijd beter dan een verblijf in Duitsland waar je niets van weet. Het Joodse werkkamp was een dorado vergeleken met Westerbork. Velen zijn reeds doorgestuurd. de schrijver geeft een beschrijving van een grote woonbarak en heeft het over de spanning rond de transporten op de maandag en de vrijdag. Abraham en Simon Hekster zijn ook in het kamp. Er gaan geruchten dat 4000 mensen uit Amsterdam naar Westerbork gestuurd gaan worden.

Van: Aan: beste allemaal Plaats: Westerbork, kamp Datum: 1942-10-20 Onderwerp: een bezoek aan het kamp moet aangevraagd worden bij de commandant. De schrijver heeft een aanstelling bij de Joodse Raad gekregen en hij hoopt voorlopig te mogen blijven. Hoewel het een grote bende is lijkt een verblijf in Westerbork altijd beter dan een verblijf in Duitsland waar je niets van weet. Het Joodse werkkamp was een dorado vergeleken met Westerbork. Velen zijn reeds doorgestuurd. de schrijver geeft een beschrijving van een grote woonbarak en heeft het over de spanning rond de transporten op de maandag en de vrijdag. Abraham en Simon Hekster zijn ook in het kamp. Er gaan geruchten dat 4000 mensen uit Amsterdam naar Westerbork gestuurd gaan worden.

Brief van een onbekende aan beste allemaal vanuit kamp Westerbork

Foto van Iszaak van Dam (rechts) met zijn neefje Bobby (Jacques) en zijn tante Gertrud Frida van Dam-Laug. Plaats: Weesp Datum: 1937

Foto van Iszaak van Dam (rechts) met zijn neefje Bobby (Jacques) en zijn tante Gertrud Frida van Dam-Laug. Plaats: Weesp Datum: 1937

Foto van Iszaak van Dam (rechts) met zijn neefje Bobby (Jacques) en zijn tante Gertrud Frida van Dam-Laug

Van: Annie&nbsp; Aan: Rudi Plaats: Westerbork, kamp Datum: 1943-07-18/20 Onderwerp: Op transport gaan, beschrijving situatie in kamp, heeft een voorlopige vrijstelling gekregen volgens haar groepsleider. Ze werkt bij boeren in de omgeving. Ze bezocht een cabaretuitvoering van de Bunter Abend, waarin tal van prominenten als Ehrlich, Rosen en Chaja Goldstein speelden. (Sel)Fried (Fuchs) zat naast haar. Hij was haar tegengevallen toen ze op transport moest. Hij had barakdienst en wilde haar niet helpen met het dragen van haar bagage. Hij was druk in gesprek. Moeder dankt voor het toegestuurde goed. Ze was het hare kwijtgeraakt toe ze op het laatste moment uit de trein werden gezet, pakketpost, voedselpakketten en met Loes gaat het goed. De vraag is wat haar toekomst zal zijn. De Palestina-lijst waar zij opstaat is vervallen… &nbsp;

Van: Annie&nbsp; Aan: Rudi Plaats: Westerbork, kamp Datum: 1943-07-18/20 Onderwerp: Op transport gaan, beschrijving situatie in kamp, heeft een voorlopige vrijstelling gekregen volgens haar groepsleider. Ze werkt bij boeren in de omgeving. Ze bezocht een cabaretuitvoering van de Bunter Abend, waarin tal van prominenten als Ehrlich, Rosen en Chaja Goldstein speelden. (Sel)Fried (Fuchs) zat naast haar. Hij was haar tegengevallen toen ze op transport moest. Hij had barakdienst en wilde haar niet helpen met het dragen van haar bagage. Hij was druk in gesprek. Moeder dankt voor het toegestuurde goed. Ze was het hare kwijtgeraakt toe ze op het laatste moment uit de trein werden gezet, pakketpost, voedselpakketten en met Loes gaat het goed. De vraag is wat haar toekomst zal zijn. De Palestina-lijst waar zij opstaat is vervallen… &nbsp;

Brief van Annie aan Rudi vanuit kamp Westerbork

Doorgangskamp Westerbork, Drenthe. Dinsdag 8 februari 1944. Een transport van meer dan 1.000 joden vertrekt. Doodzieke mensen worden op bedden in veewagens geschoven. Naast elkaar, op elkaar. Zoals men kisten in een lijkwagen schuift. Het is een donkere wintermorgen aan wat bewoners de Boulevard des Misères noemen: het treinspoor in doorgangskamp Westerbork. Natte sneeuw valt gestaag uit de hemel. Kinderen met roodvonk, difterie, mazelen, longontsteking en bof staan op het ‘perron’. Ook ouderloze kinderen uit het weeshuis. En bijna 300 patiënten uit het ziekenhuis. Allemaal gaan ze op de trein. De joodse journalist en schrijver Philip Mechanicus noteert de gebeurtenissen in zijn dagboek. Men raakt door de veelheid, de grofheid, de beestachtigheid het zicht erop kwijt, maar dit transport spant toch wel de kroon qua gebrek aan consideratie voor de zieken. Misschien wel het meest beestachtige van alle transporten die er zijn gegaan. Als rond 11 uur de fluit gilt, signaal van vertrek, huiveren alle kampbewoners. Maar ze weten dat ze in elk geval voor een week veilig zijn. Dat geldt niet voor de 1.015 inzittenden van de trein met eindbestemming Auschwitz-Birkenau. Aan boord is ook een Limburgse jongen, vier jaar oud. Léon Wesly, geboren in Maastricht, gaat de dood tegemoet. Een halfjaar eerder. Op het Laurentiusplein in Voerendaal speelt Léon met zijn zus Leonie (Leni) en andere kinderen uit de buurt. Leni is de eerste die bij de familie Schmitt intrekt. Léon komt maanden later nadat hij op zijn onderduikadres vervuild en verwaarloosd is aangetroffen. Niemand weet dat het joodse kinderen zijn. ‘Het zijn wezen uit Rotterdam. Geëvacueerd omdat het bombardement alles heeft verwoest’. Met dat verhaal hoopt het gastgezin de kinderen te beschermen tegen de nazi’s. En dat lukt lange tijd. In werkelijkheid komen Léon en Leni (6) uit Maastricht. Ze zijn geboren aan de Koning Clovisstraat en met hun ouders Emile en Fränzi gevlucht toen de deportaties begonnen. Ze laten praktisch alles wat ze bezitten achter in hun geboortestad. Ze hebben niets misdaan. Maar als joods gezin doet dat er niet toe tijdens de Tweede Wereldoorlog. Vader en moeder vinden met hulp van het verzet een onderduikadres in Treebeek, Léon en Leni in Voerendaal. Ze gaan daar naar de kerk en maken deel uit van de gemeenschap. Leni en Annie Schmitt zijn al snel hartsvriendinnen. De kinderen hebben geen notie van wat zich in de wereld écht afspeelt. Dat de nazi’s bezig zijn met de vernietiging van het joodse volk en andere Unerwünschten, dat miljoenen mensen de gaskamer in worden gejaagd. Zelfs in doorgangskamp Westerbork weet niemand écht wat in het oosten gebeurt. Mensen gaan daarheen om te werken, krijgt men te horen. Werken? Bejaarden, gehandicapten, kinderen en zuigelingen? Natuurlijk voelen de meesten aan dat iets niet in de haak is. Per slot van rekening keert niemand terug, komen er geen brieven uit Polen. Maar gewoonlijk worden de ogen gesloten voor de waarheid. En dat is dat het heel slecht nieuws is als je op transport gaat. Als je dinsdags op de Boulevard des Misères moet verschijnen. Terwijl in Voerendaal op straat wordt gespeeld, hebben de kinderen in Westerbork het zwaar. Mechanicus: De kindersterfte is groot; een kind per dag. Longontsteking, roodvonk, ingewandsstoornissen komen veel voor. De verzorging van de kinderen laat veel te wensen over. Léon en Leni hebben nog relatief weinig te klagen. Hun ‘pleegvader’ Jef Schmitt zit in het verzet en om de onderduikers te verzorgen, krijgt hij clandestien voedselbonnen. Daar krijgen mensen lucht van. Mensen die het minder goed hebben. En foute mensen. Op een novemberdag staan dan ook ineens zes mannen in zwarte leren jassen voor de deur aan Laurentiusplein 32. De Sicherheitspolizei (Sipo) keert de woning binnenstebuiten, maar kan niets dat ook maar enigszins belastend is vinden. Schmitt is zo slim geweest zijn bonnen en ander materiaal op zijn werk te bewaren. Niemand die vermoedt dat in een pungel, hoog in de kleedruimte van de mijn Oranje Nassau, de buit hangt. Als de zwartjassen het pand verlaten en de laatste in de auto wil stappen, draait die plots om. „Dan nemen we het kind maar mee. We weten al lang dat hij een jood is.” Voerendaalse vrienden van de eerste onderduikverleners van Léon hebben de jongen verraden. Het blijkt een doodvonnis. Leni hoort Léon schreeuwen als hij wordt afgevoerd. Ze kan niets doen, is gevangen in de onmacht van een kinderlijf. Het zal haar een leven lang achtervolgen. Léon wordt naar het politiebureau gebracht aan de Spekhouwerstraat. De dienstdoende agent krijgt de opdracht het kind te bewaken en twee dagen later naar Maastricht te brengen. Van daaruit gaat het richting Westerbork. Niemand die iets durft te ondernemen. Niemand die de jongen bevrijdt, terwijl er tal van mogelijkheden zijn. Uit angst voor Duitse represailles wellicht. Als de kleine na een lange en zware reis op 27 november 1943 in Westerbork arriveert, staat het kamp door een zuidwesterstorm blank. Modder maakt lopen bijna onmogelijk, de leefomstandigheden zijn erbarmelijk. Maar er heerst opwinding. Honderden bommenwerpers, op weg naar Berlijn, zijn de avond tevoren gezien. Het einde van de oorlog is nabij, hopen velen. Tien vliegers zijn gisteren per parachute op de Drentse heide rondom Westerbork neergekomen, allen Amerikanen. Zij zijn het kamp binnengebracht. Een van hen bleek zwaargewond. In het dagboek van Philip Mechanicus is ruimte voor tal van arrivés, maar de komst van een 4-jarige jongen uit Limburg gaat aan hem voorbij. Léon is slechts een schim, onzichtbaar. Hij is een van de vele kinderen die moederziel alleen arriveren in het voorportaal van de eeuwige duisternis. Het weeshuis van Westerbork is zijn nieuwe onderkomen. Het bestaan van de kinderen hier hangt aan een zijden draad. Het leven van de meeste kinderen is, zowel geestelijk als lichamelijk, een lijdensweg. Geen ziekte die hen bespaard blijft. De ziekenhuizen liggen constant vol. Even, héél even, moet een lach op het gezicht van Léon zijn getoverd. Hoe groot ook de verschrikking: Sinterklaas weet het kamp te bereiken. Geen kind of het heeft een cadeautje gekregen. Kleinigheidjes, zelfgeprutste dingen vaak. Maar het was Sinterklaas, de oude Sinterklaas. Vlak daarna komt een decreet: geen viering meer van feestdagen. Op straffe van deportatie. Intussen begint de irritatie bij de kampleiding te groeien. Op 6.000 bewoners zijn er 850 ziek. Velen echt, maar een deel niet. Om aan de trein te ontsnappen, zoeken sommigen hun heil in de ziekenboeg. De woede domineert in het schrijven van Mechanicus. De heren Duitsers hebben bij de administratie de lijst met zieken opgevraagd die geschikt zijn voor transport. Alleen degenen die op sterven liggen, mogen blijven. Ook gaan 40 kinderen uit het weeshuis mee: onproductieve krachten die het budget van het kamp nodeloos belasten, evenals de chronisch zieken, die slechts opvreters zijn. De wet van de jungle: wie niet meekan, wie niet produceert, weg ermee! De lijst voor het transport van 8 februari bevat 1.015 namen, 268 zieken. In veewagens worden ze vervoerd, met slechts een paar tonnetjes water – één een ton om de behoefte in te doen - aan boord. Wie in een bed ligt, heeft geluk. Voor de rest is er niet eens stro als bodembedekking. Een zieke sterft nog vóór het transport vertrekt. Kinderen worden huilend naar de wagens gedragen. Waar Léon is? Niemand die het weet. Maar zijn naam staat op de transportlijst. Als Leonard Weslij. Schwach und ohne beruf. De kleuter gaat op weg naar een plek waar de onschuld voorgoed is vermoord. Naar de hel die Auschwitz heet. Hij komt er waarschijnlijk 11 februari aan. Het spoor loopt daar letterlijk en figuurlijk dood. Maanden later. Limburg is bevrijd. Emile en Fränzi Wesly krijgen van dominee Bauman te horen dat dochter Leni staat te wachten. „Het broertje is verdwaald.” Nooit zullen ze iets van hem vernemen. Vader en moeder kussen tot hun dood voor het slapen een portret van de kleine, zijn verteerd door verdriet. Zij vergeten Léon nooit. Net zo min als de wereld dat mag doen. ONTHULLING Joods onderduikertje krijgt gedenkteken in Voerendaal Hij heet Léon Wesly. Vier jaar oud. Gedenk hem’ Op het Laurentiusplein in Voerendaal wordt 19 november een gedenkteken onthuld voor Léon Wesly (4). Een onderduikertje dat werd verraden. Omdat hij joods was. Zolang we zijn naam weten, hoop ik dat we niet vergeten.” Spreker is Léon Creugers, directeur van de Woningstichting Voerendaal. De naam is Léon Wesly (4), op 11 februari 1944 vermoord in Auschwitz-Birkenau. Creugers stuit bij werkzaamheden voor een film over honderd jaar Woningstichting op een inktzwarte bladzijde in de Voerendaalse geschiedenis: het verraad van een joodse kleuter uit Maastricht. Creugers schrikt van wat het kereltje overkomt. Léon wordt uit jaloezie of wraakzucht verraden. Ondanks het feit dat er mogelijkheden zijn hem te bevrijden, doet niemand iets. Léon wordt afgevoerd naar doorgangskamp Westerbork en sterft in Auschwitz. „We zijn met tal van mensen tweeënhalf jaar bezig geweest met een film over Voerendaal. Daarvoor zijn verschillende mensen geïnterviewd. Eén dorpsfiguur, Grêt Schrijen, kwam met het verhaal over Léon op de proppen.” Léon blijkt het broertje te zijn van de Maastrichtse zakenman Benoit Wesly. Die is bereid te praten over een misdaad die enorme invloed heeft op zijn leven. Creugers: „Dat heeft me enorm diep geraakt. De nodige tranen vloeiden tijdens dat interview.” Creugers wil een gedenkteken plaatsen en is met autoriteiten, de familie Wesly en nabestaanden van de verzetsfamilie die Léon onderdak bood in gesprek gegaan. Besloten is een herinneringsplek in te richten op het Laurentiusplein in Voerendaal. De plek waar Léon Wesley is opgepakt. Op 19 november wordt, in aanwezigheid van Benoit Wesly, het gedenkteken onthuld. Door Stefan Gillissen Limburgs Dagblad (1 Sept. 2012) http://www.bensavelkoul.nl/Leon_Wesly.htm

Leavan Praag-Duijts

Lea
van Praag-Duijts