In het Herinneringscentrum Kamp Westerbork vertellen we de verhalen van meer dan honderdduizend Joden en Sinti en Roma die vanuit Nederland naar vernietigings- en concentratiekampen werden gedeporteerd. Ook de naoorlogse functies van de historische plek komen aan bod.

Kamp Westerbork bestaat sinds 1939 en heeft door de jaren heen verschillende functies gehad. Ontdek hieronder welke dit waren.

Vanaf 1942 begonnen de nazi’s met de deportaties van voornamelijk Joden uit heel Europa naar vernietigingskampen in het Oosten. Dit had gevolgen voor kamp Westerbork. Het werd uitgebreid met een groot aantal barakken en kleinere gebouwen. Op 1 juli werd het kamp aangewezen als Polizeiliches Judendurchgangslager. Er werden prikkeldraadomheiningen en zeven wachttorens geplaatst. 

Door&shy;gangs&shy;kamp

Doorgangskamp

Toen vanaf 1938 de situatie voor Joden in Duitsland steeds gevaarlijker werd, vluchtten velen van hen naar Nederland. Om deze stroom mensen te reguleren, besloot de regering een centraal vluchtelingenkamp op te richten. Een stuk braakliggend terrein aan de rand van Westerbork bleek een geschikte locatie.  In augustus 1939 werd begonnen met de bouw van de barakken, in oktober van datzelfde jaar kwamen de eerste bewoners aan. 

Vluch&shy;te&shy;lin&shy;gen&shy;kamp

Vluchtelingenkamp

Tussen 24 april 1945 en 1 december 1948 was kamp Westerbork een interneringskamp voor NSB’ers, SS’ers en andere personen, die van samenwerking met de nazi’s werden verdacht. Op het moment dat de eerste geïnterneerden het kamp betraden, werd Westerbork nog door ongeveer 850 bevrijde Joden bewoond.  

In&shy;ter&shy;ne&shy;rings&shy;kamp

Interneringskamp

In 1949 nam het Ministerie van Oorlog kamp Westerbork tijdelijk over. De dekolonisatieoorlog in het voormalige Nederlands-Indië was in volle gang, met als gevolg een groot gebrek aan militaire kampementen in Nederland. Westerbork werd een opleidingskamp voor soldaten, die onder meer naar Nederlands-Indië zouden vertrekken.  

Mi&shy;li&shy;tair kamp

Militair kamp

De meeste Indische Nederlanders hadden de oorlog in Japanse interneringskampen doorgebracht.  Velen van hen voelden zich na de bevrijding niet meer veilig en besloten noodgedwongen naar Nederland te vertrekken. Als opvanglocaties werd gekozen voor een aantal kampen die in de oorlog door de nazi’s waren gebruikt, zoals kamp Westerbork. De locaties werden anders genoemd: voortaan waren het ‘woonoorden’ en ‘opvangcentra’. Westerbork werd ‘De Schattenberg’ genoemd.   

Re&shy;pa&shy;tri&shy;ë&shy;rings&shy;kamp

Repatriëringskamp

Vanaf 1951 werd het voormalige kamp een woonoord voor enkele duizenden Molukkers. KNIL-militairen en hun gezinnen zouden hier tijdelijk gehuisvest worden, omdat de situatie voor hen door de onafhankelijkheidsstrijd op de Molukken gevaarlijk werd. De laatste bewoners vertrokken uiteindelijk in 1971.   

Schat&shy;ten&shy;berg

Schattenberg

Hoe ervaar je iets dat niet meer bestaat? Het terrein van het voormalige kamp Westerbork heeft sinds het begin van de jaren zeventig verschillende aanpassingen ondergaan om de historische plek herkenbaarder te maken. In 1983 opende koningin Beatrix officieel het Herinneringscentrum.   

Plek van her&shy;in&shy;ne&shy;ring

Plek van herinnering

Het kamp door de jaren heen

Dit verhaal werd opgetekend door conservator Guido Abuys. Meer over de familie Enthoven is te vinden in het boek Kroniek van het geslacht Enthoven (Zutphen 1991).&nbsp;

Het is 23 mei 1945. Henriette Enthoven-van Lier schrijft vanuit Mont Pèlerin in Zwitserland een brief aan haar familie, waarin ze terugkijkt naar het transport van kamp Westerbork naar Theresienstadt en haar aankomst in dit getto.

"Ik werd met enige kennissen in een bananenwagen gestopt..."

Gerdien Verschoor was tussen 2019 en 2022 de directeur van Herinneringscentrum Kamp Westerbork. Dit verhaal publiceerde zij op haar <a href="https://gerdienverschoor.wordpress.com/2019/02/07/het-treinbord/#more-3294">eigen website</a>.

Het moet ergens in de jaren negentig geweest zijn: het was na de Wende en ik werkte bij de Nederlandse Ambassade in Warschau. Alles in Polen veranderde. Als attaché voor pers- en culturele zaken richtte ik me niet alleen op pers en cultuur, maar ook op de historische en maatschappelijke onderwerpen die in die periode actueel waren. Vele musea en historische instituten maakten een transitie door: nu Polen het communisme van zich had afgeschud, konden vele verhalen eindelijk op een andere manier verteld worden.

Het treinbord

Dit verhaal, geschreven door conservator Guido Abuys, werd in 2018 als column gepubliceerd op de website van het Herinneringscentrum Kamp Westerbork.&nbsp;

Een houten beeldje van een jongen van een jaar of twaalf, gekleed in een blouse, korte broek, hoge sokken en wandelschoenen. Op het voetstuk zijn de initialen E.B. ingekrast en is het jaar 1941 duidelijk zichtbaar. Het beeldje zou geschonken zijn aan Jacques Schol, directeur van het Centraal Vluchtelingenkamp Westerbork.&nbsp;

Een jongen vereeuwigd in hout

In juni 2025 verscheen Sprekende stenen. Stolpersteine in Zwolle, een publicatie waarin de verhalen van Joodse inwoners van Zwolle worden belicht. Ook voor het gezin Caneel, dat voor hun deportatie aan de Vispoortenplas 10 woonde, zijn struikelstenen gelegd.&nbsp;

Carolina Caneel-Bamberg, haar man Salomon Caneel en hun zoontje Mozes “Max” Caneel werden begin oktober 1942 vanuit Zwolle naar kamp Westerbork gebracht. Het was in die dagen overvol in het kamp: door de ontruiming van de Joodse werkkampen en de razzia’s waarbij de familieleden van de Joodse dwangarbeiders werden opgehaald, kwamen er zo’n 12.000 personen naar het kamp. In een brief aan vriendin Janny Bosman schrijft Carolina over de chaotische situatie en de onwetendheid over hun verdere lot. Ook vraagt ze om een paar hoge schoenen of laarsjes in maat 26 voor zoontje Max en een stel dekens, want die zijn ze inmiddels kwijtgeraakt.&nbsp;

"Onze Max is een reuzelieve schat..."

Onze collecties in beeld

Westerbork Digitaal

We zijn druk bezig met het toevoegen en aanvullen van informatie op deze website. We voegen dagelijks nieuwe collectiestukken toe en vullen persoonsgegevens aan, dus kom zeker nog eens terug!

Platform in ontwikkeling

Op deze pagina vind je een overzicht van verhalen over kamp Westerbork. Zo kun je meer te weten komen over personen die in het kamp gevangen zaten of over objecten uit onze collecties. Ook bieden we themaverhalen aan en laten we zien welke locaties in Nederland, direct of indirect, een verbinding hebben met kamp Westerbork. 

Verhalen

Rebecca Blok deed een opleiding aan de Gemeentelijke Kweekschool voor onderwijzers en onderwijzeressen in Rotterdam. Volgens een medeleerling was ze erg geïnteresseerd in muziek, kunst en literatuur. Bep was erg muzikaal, een gave die zij geërfd hard van haar vader Jacob Blok, violist in het Rotterdams Philharmonisch Orkest. Het vioolspel en het reklamatorisch talent van Bep trok aller aandacht tijdens literaire en muzikale avonden, die voor de scholierenvereniging georganiseerd werden. Het onderwijsdiploma -de akte van bekwaamheid- werd haar niet in Rotterdam, maar in Amsterdam door de directeur van de Joodse Kweekschool overhandigd op 30 juni 1942.

Portret van Siegfried Leeuwarden Plaats onbekend, 1964-05-06.&nbsp;

Portret van Siegfried Leeuwarden Plaats onbekend, 1964-05-06.&nbsp;

Portret van Siegfried Leeuwarden

Leo Markus Blumensohn wird in 1921 geboren in Frankfurt am Main.&nbsp;Hij kwam uit een godsdienstig gezin, waarin hij van jongs af aan in aanraking kwam met het Jodendom. Hij ging naar de Joodse basisschool en daarna naar de Samson Raphael Hirschschule, een Joods gymnasium.

Na het behalen van zijn gymnasiumdiploma deed hij de Hachsjara in Darmstadt. &nbsp;De Hachsjara is een opleiding die gericht is op voorbereiding voor een toekomstig leven in Palestina. De jongeren die de opleiding volgden werden Palestinapioniers genoemd en ze kregen een landbouwopleiding, zodat zij landbouw konden bedrijven in ‘het beloofde land’. Ze leerden ook Hebreeuws, de voertaal die in het land gebruikt zou worden.

Op 9 november 1938 bevond Leo zich in de synagoge van Darmstadt, waar de hachsjaragroep een ruimte ter beschikking had.

<blockquote>“Die nacht staat in mijn geheugen gegrift. We verbleven in een ruimte boven de synagoge….We konden niet meer langs de trappen naar beneden, want alles stond al in brand. Toen ben ik via de dakgoot naar beneden geklommen. Beneden werd ik opgewacht door een SS’er, die zei: “Ga tegen de muur staan, we gaan je doodschieten.” &nbsp;Ik draaide me om en dacht: nu is het afgelopen. Daar stond ik, met alleen een korte broek aan die ik snel had aangeschoten en zonder kousen en schoenen. Ik wachtte tot het schot kwam, maar het kwam niet. Toen ik me omdraaide, was de man weg.”</blockquote>

Na deze gebeurtenis besloot Leo te vluchten. Hij betaalde een smokkelaar om de grens naar Nederland over te komen. Dit lukte, maar toen hij in Nederland aankwam werd hij bedrogen en verloor daarbij al zijn bezittingen. Vervolgens werd hij ondergebracht in een vluchtelingenkamp in Hoek van Holland, de Rotterdamsche Vacantieschool. De commandant in Hoek van Holland was Jacques Schol, de latere commandant van vluchtelingenkamp Westerbork.

In de maanden daarna verhuisde Leo meerdere keren naar andere vluchtelingenkampen. In oktober 1939 hoorde hij dat er een centraal vluchtelingenkamp is gebouwd in Drenthe, genaamd Westerbork. Daar kwam hij op 9 oktober 1939 aan en werd ingeschreven als de eerste bewoner.

In Westerbork richtte Leo in het kamp een jeugdgroep op, de Jugendbund. Het gedachtegoed dat Leo probeerde uit de dragen was gebaseerd op zijn religieuze en zionistische idealen. De bijeenkomsten vonden plaats buiten de reguliere lestijden van de school. De directeur van de school, Rudolf Kaufmann, vertelde in februari 1940 aan zijn leerlingen dat de jeugdgroep zou worden opgericht. De reactie van de leerlingen was euforisch.&nbsp;De eerste bijeenkomst vond plaats op 12 maart 1940. Vele andere bijeenkomsten en activiteiten zouden volgen.

<blockquote>“Ik organiseerde tevens een jeugdsynagoge voor de kinderen. We zeiden onze gebeden, ik ging voor in de dienst. Na afloop praatten we veel over Joodse onderwerpen. Er waren veel kinderen die helemaal niet religieus waren, maar we legden elk Joods feest van tevoren uit en dan werd het gevierd met veel gezang, veel muziek, veel dansen… in het algemeen probeerde ik de kinderen uit de deprimerende sfeer van het kamp te trekken en hun iets eigens te geven, iets dat alleen voor de kinderen was. Ik geloof dat ik daar goed aan deed.”</blockquote>

Toen het vluchtelingenkamp in juli 1942 werd overgenomen door de nazi’s en een doorvoerkamp werd, mocht de Jugendbund blijven bestaan, al moest de naam worden veranderd in Schülerkreis. Al na twee weken kreeg de jeugdgroep een zware klap te verduren toen meerdere jeugdleden en jeugdleider Salo Carlebach op 15 juli 1942 werden weggevoerd met het eerste transport. De vele transporten die zouden volgen brachten uiteraard wanhoop en onzekerheid met zich mee.&nbsp;Soms werden de liedjes die Leo aan de kinderen leerde gezongen op de deportatiedag. De kinderstemmetjes klonken dan vanachter de wagondeuren, terwijl de trein wegreed richting het Oosten.

Ondanks de deportaties bleef de samenstelling van de jeugdgroepen in 1942 en 1943 redelijk constant. Veel Duitse Joden hadden een Sperre&nbsp;en waren vooralsnog vrijgesteld van deportatie. Zo konden zij het religieuze leven in het kamp meer vorm en inhoud geven. Vooral met de Joodse feestdagen was de Schülerkreis erg actief. De voorbereidingen voor de feesten namen soms weken in beslag. Tijdens het Loofhuttenfeest werden er loofhutten in het kamp gebouwd, met planken, takken en versieringen. Daarvoor werd het zilverpapier gebruikt uit de zilverpapierfabriek in het kamp. De kinderen mochten er pas aan mee bouwen nadat ze met school klaar waren en hun huiswerk hadden gemaakt.

Met Chanoeka in december 1942 probeerde Leo samen met de kinderen de Nederlandse Joden een hart onder de riem te steken. Tijdens het feest dat acht dagen duurt, liepen zij in de avond met de jeugdgroep langs de barakken om daar de lichtjes aan te steken in de donkere barakken. Er werd voor de mensen gezongen. Op de zevende dag van het feest worden verschillende foto’s gemaakt van de viering. Leo is daarop te zien terwijl hij de zevende kaars aansteekt.&nbsp; &nbsp;<figure class="image image_resized" style="width:50%;"><img src="https://kenniscentrum.kampwesterbork.nl/iiif/image/3.0/8615798/full/max/0/default.jpg" alt="Foto van Leo Blumensohn en kinderen in een barak terwijl de kaarsen worden aangestoken"></figure>&nbsp;

Leo bleef zich tot aan het eind van zijn verblijf in Westerbork inzetten voor de kinderen. Toen hij hoorde dat zijn ouders op transport moesten naar Theresienstadt, heeft hij nog aan Gemmeker gevraagd of hij zijn ouders van de transportlijst kon halen. ‘Nee, maar jij blijft hier’, luidde zijn antwoord. Leo antwoordde vervolgens: ‘Nee, dan blijf ik niet hier. Als mijn ouders weg moeten, ga ik mee.’ De trein waarop Leo moest stappen, vertrok op 18 januari 1944 uit Westerbork. Verschillende van de kinderen uit de jeugdgroep gingen ook met dit transport mee. Met deze kinderen kon Leo de activiteiten van de Schülerkreis in Theresienstadt voortzetten en werd hij ook nog eens jeugdleider in het weeshuis van het kamp. Eind september 1944 moest Leo alsnog afscheid nemen van zijn ouders en werd hij doorgevoerd naar Auschwitz.&nbsp;

<blockquote>"Toen we daar aankwamen, wisten we nog niet wat zich daar afspeelde. Ik was al een dag in Auschwitz en nog wist ik niet wat daar gebeurde. Maar we waren in Birkenau gestationeerd en dat was precies naast het crematorium. Dag en nacht brandden daar de ovens. Toen ik iemand vroeg wat daaruit kwam, zei hij dat het de mensen waren die naar de andere kant waren verhuisd. Ik kan me herinneren dat er twee dagen later een ander transport uit Theresienstadt aankwam. Waar een vriend van me bij zat. Hij zei dat mijn vader ook bij dit transport zat. Ik vroeg: ‘Maar waar is hij dan? Hij is toch niet hier?’ Hij zei: hij is naar de andere kant verhuisd. Ik wist toen al dat mensen die naar de andere kant verhuisden verbrand werden. We hadden die dag straf, ik weet nog dat ik de hele dag voor de barakken moest staan. En ik stond daar en wist dat mijn vader verbrand werd. Dat was de ergste dag van mijn leven."</blockquote>

Na aankomst in Auschwitz werd Leo naar het satellietkamp Gleiwitz gebracht en later moest hij op één van de dodenmarsen richting Duitsland lopen. Leo kwam na twee dagen aan in Blechhammer en stortte daar in. Hij was volkomen uitgeput en woog nog maar 33 kilo. Na een dagenlange zwerftocht door Duitsland en Polen kwam hij in Krakau. Toen de oorlog was afgelopen, &nbsp;reisde Leo naar Theresienstadt om te kijken of zijn moeder daar nog was. Wat Leo toen nog niet wist, is dat zijn moeder enkele dagen na zijn vader in Auschwitz werd vermoord. Ook zijn zus, Henny werd vermoord in Bergen-Belsen.&nbsp;

Leo reisde met scheurbuik door naar Nederland en verloor al zijn tanden door zijn slechte gezondheid. In Enschede ontmoette hij zijn broer Isaak, die daar ondergedoken had gezeten. Na de ontmoeting wist Leo niet goed waar hij naartoe moest. Hij besloot te gaan naar de plek waar hij jarenlang had gewoond: Westerbork. ‘Want Westerbork was eigenlijk mijn enige thuis in Nederland geweest’, zei hij hierover &nbsp;later. Begin juni 1945 kwam Leo in Westerbork aan. Daar ontmoette hij nog enkele van de kinderen die in Westerbork waren bevrijd.

Leo vertrok uiteindelijk naar Zwitserland en wist via dit land illegaal Palestina binnen te komen. Zijn broer Isaak was hier al. Hij komt om het leven tijdens de onafhankelijkheidsoorlog die in 1948 uitbreekt. Leo is daarmee de enige overlevende van de familie. Hij woonde tot zijn overlijden op 72-jarige leeftijd in Israël en heeft zich altijd met hart en ziel ingezet voor maatschappelijk werk.&nbsp;

Leo Blumensohn maakte deel uit van de groep Duitse Joden die na de pogrom van 9 op 10 november 1938 besloot naar Nederland te vluchten. Hij &nbsp;werd in oktober 1939 de eerste bewoner van het vluchtelingenkamp Westerbork en speelde een belangrijke rol bij religieuze en culturele activiteiten in het kamp.&nbsp;

Leo Markus Blumensohn

Het verhaal van Leo Blumensohn

De jeugdgroep van het vluchtelingenkamp onder leiding van Leo Blumensohn.

De jeugdgroep van het vluchtelingenkamp onder leiding van Leo Blumensohn.

Fanny ElisabethPhilips

Fanny Elisabeth
Philips