In het Herinneringscentrum Kamp Westerbork vertellen we de verhalen van meer dan honderdduizend Joden en Sinti en Roma die vanuit Nederland naar vernietigings- en concentratiekampen werden gedeporteerd. Ook de naoorlogse functies van de historische plek komen aan bod.

Kamp Westerbork bestaat sinds 1939 en heeft door de jaren heen verschillende functies gehad. Ontdek hieronder welke dit waren.

Toen de nazi’s begin 1942 tot systematische uitroeiing van de Joden overgingen, had dat gevolgen voor het kamp. Het werd uitgebreid met een groot aantal barakken en kleinere gebouwen. Op 1 juli werd het kamp aangewezen als Polizeiliches Judendurchgangslager. Er werden prikkeldraadomheiningen en zeven wachttorens geplaatst. 

Door&shy;gangs&shy;kamp

Doorgangskamp

Toen vanaf 1938 de situatie voor Joden in Duitsland steeds gevaarlijker werd, vluchtten velen van hen naar Nederland. Om deze stroom mensen te reguleren, besloot de regering een centraal vluchtelingenkamp op te richten. Een stuk braakliggend terrein aan de rand van Westerbork bleek een geschikte locatie.  In augustus 1939 werd begonnen met de bouw van de barakken, in oktober van datzelfde jaar kwamen de eerste bewoners aan. 

Vluch&shy;te&shy;lin&shy;gen&shy;kamp

Vluchtelingenkamp

Tussen 24 april 1945 en 1 december 1948 was kamp Westerbork een interneringskamp voor NSB’ers, SS’ers en andere personen, die van samenwerking met de nazi’s werden verdacht. Op het moment dat de eerste ‘foute’ personen het kamp betraden, werd Westerbork nog door ongeveer 850 bevrijde Joden bewoond.   

In&shy;ter&shy;ne&shy;rings&shy;kamp

Interneringskamp

In 1949 nam het Ministerie van Oorlog kamp Westerbork tijdelijk over. De politionele acties in het voormalige Nederlands-Indië waren in volle gang, met als gevolg een groot gebrek aan militaire kampementen in Nederland. Westerbork werd een opleidingskamp voor soldaten, die onder meer naar Nederlands-Indië zouden vertrekken.  

Mi&shy;li&shy;tair kamp

Militair kamp

De meeste Indische Nederlanders hadden de oorlog in Japanse interneringskampen doorgebracht.  Velen van hen voelden zich na de bevrijding niet meer veilig en besloten noodgedwongen naar Nederland te vertrekken. Als opvanglocaties werd gekozen voor een aantal kampen die in de oorlog door de nazi’s waren gebruikt, zoals kamp Westerbork. De locaties werden anders genoemd: voortaan waren het ‘woonoorden’ en ‘opvangcentra’. Westerbork werd ‘De Schattenberg’ genoemd.   

Re&shy;pa&shy;tri&shy;ë&shy;rings&shy;kamp

Repatriëringskamp

Vanaf 1951 werd het voormalige kamp een woonoord voor enkele duizenden Molukkers. KNIL-militairen en hun gezinnen zouden hier tijdelijk gehuisvest worden, omdat de situatie voor hen door de onafhankelijkheidsstrijd op de Molukken gevaarlijk werd. De laatste bewoners vertrokken uiteindelijk in 1971.   

Schat&shy;ten&shy;berg

Schattenberg

Hoe ervaar je iets dat niet meer bestaat? Het terrein van het voormalige kamp Westerbork heeft sinds het begin van de jaren zeventig verschillende aanpassingen ondergaan om de historische plek herkenbaarder te maken. In 1983 opende koningin Beatrix officieel het Herinneringscentrum.   

Plek van her&shy;in&shy;ne&shy;ring

Plek van herinnering

Het kamp door de jaren heen

Onze collecties in beeld

Westerbork Digitaal

We zijn druk bezig met het toevoegen en aanvullen van informatie op deze website. We voegen dagelijks nieuwe collectiestukken toe en vullen persoonsgegevens aan, dus kom zeker nog eens terug!

Platform in ontwikkeling

Jeanne Godfried werd geboren op 7 december 1889 te Bedum, als jongste dochter van Samson Godfried en Judith Kanstein. Vader Samson was antiquair, moeder Judith (roepnaam: Julia) vroedvrouw. Het gezin moest rondkomen van een bescheiden inkomen. Broer Nathan en beide zussen Henriette en Hendrika gingen, net als Jeanne zelf, het onderwijs in. Nadat Nathan na zijn hulponderwijzerschap een betrekking aannam op Texel (en vermoedelijk uiteindelijk in Nederlands Indië terecht is gekomen), verhuisde het gezin naar Hoogezand, waar Henriette voor de klas stond. Later trouwde ze met ene van Geuns, slager in die plaats. Henriette heeft zich later ingezet in de gemeentepolitiek en ze was ook landelijk actief in een vrouwenvredesbeweging. Jeanne op haar beurt kreeg in 1916 een aanstelling in Froombosch, die ze na enkele jaren verruilde voor een plek in Kolham. Als beginnend onderwijzeres hield ze flink de wind eronder bij de kinderen: “Juffrouw Gothfried was n felle dij gain babbeleguchies hebben wol, n kwoaie dus.” weet een oudleerling zich te herinneren. Misschien was de gemeentelijke bepaling dat onderwijzend personeel moest wonen in het dorp waar de school stond, een onoverkomelijk bezwaar voor haar. Haar ouders woonden immers vlakbij, maar ze mocht niet bij hen intrekken. In januari 1923 kreeg ze een betrekking aan de school voor zwakzinnige kinderen aan de Radesingel in de stad. Vader en moeder verhuisden mee naar het huisje aan de Westerbadstraat (de andere kinderen waren inmiddels allemaal getrouwd, Hendrika met een Menko, van de bekende textielfabrikantenfamilie uit Enschede. Die familie heeft zich indertijd onderscheiden door een goed sociaal personeelsbeleid).&nbsp; Jeanne had daar haar draai gevonden. Ze was erg geliefd bij de leerlingen. Die vergezelden haar telkens als ze van huis naar school liep, en omgekeerd. Tussen de middag liep ze naar de Westerbadstraat om er te eten, ’s middags stonden de kinderen haar weer op te wachten aan de overkant van de Eeldersingel. Een collega van school, meester Zuidema, zat in het bestuur van de Vereeniging Zwakzinnigenzorg. Waarschijnlijk is ze via hem ook in het bestuur gaan zitten, als secretaresse. Ze legde er een onvermoeibare inzet aan de dag. In een roerige tijd dat de overige bestuursleden elkaar in de haren vlogen over de vraag of de vereniging wel of niet op zou moeten gaan in een landelijke overkoepelende organisatie, zette Jeanne Godfried zich onverstoorbaar in om geld in te zamelen. Veel geld zelfs: de prijzen die in haar verlotingen te winnen waren, logen er niet om. Een naaimachine of een fiets, bijvoorbeeld. Met dit geld kon naast de bestaande werkverschaffing voor zwakzinnige mannen ook eentje voor vrouwen worden opgezet. Uiteraard verdienden de vrouwelijke beroepskrachten een stuk minder dan wat hun mannelijke collega’s verdienden. Dit stak Jeanne, ze dreigde het bijltje erbij neer te gooien. Dit werd haar door de overige bestuursleden gelukkig uit het hoofd gepraat: “Met de huidige secretaresse staat of valt de vereniging.” Ze plaatst met grote regelmaat advertenties en ingezonden stukken in de krant, met het verzoek om een financiële of materiële bijdrage, voor de Arbeidsschool voor meisjes of voor de vakantiekolonie in Ede, waar jaarlijks kinderen uit Groningen naartoe kunnen gaan. Het levert haar de bijnaam ‘bedeljuffrouw’ op. Ze heeft succes: door de jaren heen kunnen er steeds meer kinderen vakantie vieren in Gelderland.&nbsp; Het gezin is het enige Joodse gezin in de Badstratenbuurt. Hoewel de familie niet streng gelovig schijnt te zijn (een mezoeza ontbreekt bij de voordeur, bijvoorbeeld) houdt ze de sabbath wel in ere. De buren, familie van der Wal, helpen hen als sjabbesgoj: moeder steekt op zaterdag de kachel en de lampen voor hen aan. Hun dochter Harmanna (“Mannie”) komt vaak bij hen over de vloer. Vol bewondering is ze voor de schooljuffrouw, haar mooie haar, bijeengehouden door een prachtige haarkam. ’s Zomers zit het gezin vaak in de tuin brood te eten, belegd met Oostindische kers. Het jongere broertje kan de naam van juffrouw Godfried niet goed uitspreken: “Futo” noemt hij haar. Ze neemt het minzaam als tweede naam aan. Als de buurkinderen jarig zijn, krijgen ze van Jeanne Godfried een koek aan hun arm gebonden, vastgemaakt met een mooi blauw lint. Daar lopen ze dan de hele dag mee rond. Als Mannie eens huilend wordt aangetroffen door Futo, geeft die het kind als troost een doos kleurpotloden en een boek met plaatjes van Jetses: Langs Bloemenpaden. Op 3 februari 1940 overlijdt Samson Godfried. Hij wordt ter aarde besteld op de Joodse begraafplaats tegenover Selwerd. Een dubbel graf, waar tzt. ook echtgenote Julia zou moeten worden bijgezet. Wie kon toen vermoeden dat er helemaal geen graf zou komen voor haar, maar dat ze haar einde zou vinden in Polen?&nbsp; Wanneer de nazi’s in januari 1941 bepalen dat Joden geen zitting mogen nemen in organisaties als verenigingen of andere rechtslichamen, treft Jeanne Godfried dat lot ook. Presser noemt haar geval met name in zijn boek “Ondergang.” Jeanne moet haar werkzaamheden als secretaresse onmiddellijk neerleggen, wat bestuursvoorzitter mr. Sauer tot de volgende, in die tijd niet helemaal ongevaarlijk vrijmoedige uitspraak brengt: “Wij kunnen ons indenken, dat haar gedwongen op non-actiefstelling een slag voor haar moet zijn. Een tiental jaren heeft zij haar functie met toewijding vervuld, steeds op de bres waar de belangen der zwakzinnigen verdedigd of behartigd moesten worden. Zij heeft met al haar kracht meegewerkt aan de uitbouw van Zwakzinnigenzorg en het moet hard zijn juist nú, nu het tot consolidatie van het in jarenlange strijd verworvene leek te zullen komen, haar post te moeten verlaten. Echter de slag treft ook onze vereniging en wij kunnen niet anders dan haar aftreden in hoge mate betreuren.” De verschrikkingen die de nazi’s voor Joodse mensen in petto hebben, lijken in eerste instantie voorbij te gaan aan moeder en dochter. Joodse mannen worden gedeporteerd naar werkkampen en al gauw worden er razzia’s georganiseerd, waarbij ook vrouwen en kinderen naar Westerbork worden gebracht, zogenaamd bij wijze van gezinshereniging. Jeanne en haar moeder laat men ongemoeid. Maar de toestand wordt steeds grimmiger en Jeanne besluit tot handelen over te gaan. Ze schrijft brieven waarin hulp wordt gevraagd bij het vinden van een onderduikadres. Buurmeisje Mannie wordt gevraagd om die rond te brengen, onder bezwering dat dit strikt geheim moet blijven. Het meisje (twaalf jaar is ze) verbaast zich over de deftige huizen waar ze die brieven moet afgeven. Blijkbaar gaat Jeanne dankzij haar vroeger secretaresseschap om met zeer voorname mensen, waaronder professoren. Wat er vervolgens allemaal is gebeurd, is niet duidelijk. Begin 1943 verblijven Jeanne en Judith/Julia blijkbaar in het Roomskatholieke Ziekenhuis aan de Verlengde Hereweg. Daar wordt Jeanne meegedeeld dat er voor haar een onderduikadres is gevonden, maar haar moeder kan helaas niet mee. De oude vrouw kan amper meer lopen en zit al jaren aan haar stoel gekluisterd. Een dergelijke onderduikster betekent teveel risico’s. Jeanne slaat het aanbod af: ze laat haar moeder niet in de steek. Vindt dit plaats op zaterdag 6 maart? Op die dag is er een jaarvergadering gepland van de Vereeniging Zwakzinnigenzorg en zowel mr. Sauer als meester Zuidema is daarbij niet aanwezig, hoewel er over hun aftreden en heraantreden beslist moet worden. Zijn ze op dat moment aan het proberen om Jeanne op andere gedachten te brengen? Feit is in ieder geval dat op de daaropvolgende maandag 8 maart het huis aan de Westerbadstraat wordt toegewezen aan de NSBer Kunst en diens gezin. Op 9 maart worden Jeanne en haar moeder naar Westerbork gebracht, in de laatste massale deportatie vanuit de provincie. Na die dag wordt Groningen Judenfrei verklaard.&nbsp; Jeanne schrijft zich in Westerbork in als zijnde naaister van beroep. Vermoedde ze dat haar een slechtere behandeling te wachten stond als de nazi’s weet hadden van haar organisatorische en onderwijskundige kwaliteiten? Of was het om zich van een betere werkplek te verzekeren als ze voor de Arbeitseinsatz naar Polen zou worden gestuurd? Hoe dan ook, haar moeder werd op 6 juli op transport gesteld. Na een reis van drie dagen is ze bij aankomst in Sobibor vermoord. Twee maanden later, op 7 september 1943, stond Jeanne zelf op de transportlijst. Philip Mechanicus verbaast zich in zijn dagboek op die dag over de ogenschijnlijke gelatenheid waarmee men zijn koffers pakt. Onder de 897 mensen die op die dag in de wagons worden opgesloten bevindt zich ook Etty Hillesum, die op 31 juli in haar dagboek had geschreven: “Het gaat er voor ons geloof ik niet meer om dat men leeft, maar hóe men ingesteld is op de ondergang.” Van het transport van die dag overleven acht mensen de oorlog. Dat lijkt weinig. Als je in ogenschouw neemt wat men allemaal wel niet heeft moeten doorstaan, blijkt het toch nog veel. Jeanne Godfried was niet een van hen – zij werd bij aankomst in Auschwitz meteen naar de gaskamers geleid. Jaren later werd er na de nodige rechtsprocedures een overlijdensakte opgesteld van zowel Judith Kanstein”(“9 juli 1943 te Sobibor, Polen”) als Jeanne Godfried (“10 september 1943 te Auschwitz, Duitsland”). Op 26 januari 1967 wordt het Jeanne Godfriedhuis, dat een jaar eerder al in gebruik is genomen, officieel geopend door de vrouw van burgemeester Buiter. De foto van Jeanne wordt onthuld door een naar haar vernoemde kleindochter van zus Henriëtte. Het adres is Kraneweg 111 en er wonen alleen maar vrouwen. In 1978 verhuizen die naar de nieuwbouw in Vinkhuizen, aan de Mangaanstraat 24. Al spoedig komen er daar ook mannen te wonen. In 2014 gaat het Jeanne Godfriedhuis samen met het Dienstencentrum Paddepoel op in de Zorgpost Zonnelaan. Hoewel NOVO het gebouw aan de Mangaanstraat blijft gebruiken, verdwijnt de naam Jeanne Godfried. Die is nu nog alleen maar te vinden op een plaquette voor in de oorlog omgekomen onderwijzend personeel, die in de gangen van de plaatselijke PABO hangt. Bovendien is er in de binnentuin aldaar een herinneringsmonument voor Jeanne Godfried opgericht. Dit object is vervaardigd door René de Boer, die ook voor het Herinneringscentrum een object heeft gemaakt. Zijn overleden zus heeft indertijd ook in het Jeanne Godfriedhuis gewoond.&nbsp;

Gebeurtenissen en groepen buiten kamp Westerbork

Distributie

Cellenbarak 51&nbsp; Woonoord Schattenberg&nbsp; Schaal: 1:100&nbsp; Datum: 1952-09-19 Opmerking: voormalige gevangenis

Cellenbarak 51&nbsp; Woonoord Schattenberg&nbsp; Schaal: 1:100&nbsp; Datum: 1952-09-19 Opmerking: voormalige gevangenis

Aaltje Reginade Leeuw-Koopman

Aaltje Regina
de Leeuw-Koopman