In het Herinneringscentrum Kamp Westerbork vertellen we de verhalen van meer dan honderdduizend Joden en Sinti en Roma die vanuit Nederland naar vernietigings- en concentratiekampen werden gedeporteerd. Ook de naoorlogse functies van de historische plek komen aan bod.

Kamp Westerbork bestaat sinds 1939 en heeft door de jaren heen verschillende functies gehad. Ontdek hieronder welke dit waren.

Toen de nazi’s begin 1942 tot systematische uitroeiing van de Joden overgingen, had dat gevolgen voor het kamp. Het werd uitgebreid met een groot aantal barakken en kleinere gebouwen. Op 1 juli werd het kamp aangewezen als Polizeiliches Judendurchgangslager. Er werden prikkeldraadomheiningen en zeven wachttorens geplaatst. 

Door&shy;gangs&shy;kamp

Doorgangskamp

Toen vanaf 1938 de situatie voor Joden in Duitsland steeds gevaarlijker werd, vluchtten velen van hen naar Nederland. Om deze stroom mensen te reguleren, besloot de regering een centraal vluchtelingenkamp op te richten. Een stuk braakliggend terrein aan de rand van Westerbork bleek een geschikte locatie.  In augustus 1939 werd begonnen met de bouw van de barakken, in oktober van datzelfde jaar kwamen de eerste bewoners aan. 

Vluch&shy;te&shy;lin&shy;gen&shy;kamp

Vluchtelingenkamp

Tussen 24 april 1945 en 1 december 1948 was kamp Westerbork een interneringskamp voor NSB’ers, SS’ers en andere personen, die van samenwerking met de nazi’s werden verdacht. Op het moment dat de eerste ‘foute’ personen het kamp betraden, werd Westerbork nog door ongeveer 850 bevrijde Joden bewoond.   

In&shy;ter&shy;ne&shy;rings&shy;kamp

Interneringskamp

In 1949 nam het Ministerie van Oorlog kamp Westerbork tijdelijk over. De politionele acties in het voormalige Nederlands-Indië waren in volle gang, met als gevolg een groot gebrek aan militaire kampementen in Nederland. Westerbork werd een opleidingskamp voor soldaten, die onder meer naar Nederlands-Indië zouden vertrekken.  

Mi&shy;li&shy;tair kamp

Militair kamp

De meeste Indische Nederlanders hadden de oorlog in Japanse interneringskampen doorgebracht.  Velen van hen voelden zich na de bevrijding niet meer veilig en besloten noodgedwongen naar Nederland te vertrekken. Als opvanglocaties werd gekozen voor een aantal kampen die in de oorlog door de nazi’s waren gebruikt, zoals kamp Westerbork. De locaties werden anders genoemd: voortaan waren het ‘woonoorden’ en ‘opvangcentra’. Westerbork werd ‘De Schattenberg’ genoemd.   

Re&shy;pa&shy;tri&shy;ë&shy;rings&shy;kamp

Repatriëringskamp

Vanaf 1951 werd het voormalige kamp een woonoord voor enkele duizenden Molukkers. KNIL-militairen en hun gezinnen zouden hier tijdelijk gehuisvest worden, omdat de situatie voor hen door de onafhankelijkheidsstrijd op de Molukken gevaarlijk werd. De laatste bewoners vertrokken uiteindelijk in 1971.   

Schat&shy;ten&shy;berg

Schattenberg

Hoe ervaar je iets dat niet meer bestaat? Het terrein van het voormalige kamp Westerbork heeft sinds het begin van de jaren zeventig verschillende aanpassingen ondergaan om de historische plek herkenbaarder te maken. In 1983 opende koningin Beatrix officieel het Herinneringscentrum.   

Plek van her&shy;in&shy;ne&shy;ring

Plek van herinnering

Het kamp door de jaren heen

Onze collecties in beeld

Westerbork Digitaal

We zijn druk bezig met het toevoegen en aanvullen van informatie op deze website. We voegen dagelijks nieuwe collectiestukken toe en vullen persoonsgegevens aan, dus kom zeker nog eens terug!

Platform in ontwikkeling

Na de arrestatie van Leendert Theo Zwart, die ze onderdak bood, besluit Kiky voorlopig niets illegaals meer te ondernemen, maar als haar vriendin Annie Maass (1925) haar in februari 1943 vertelt dat zij een schuilplaats zoekt voor een jonge Joodse man, Siegfried Goldsteen, voelt ze zich veilig genoeg om hem onderdak te bieden. Siegfried (Sieg) Goldsteen (geboren 15.07.1922) is ontsnapt uit een Joods werkkamp[1] en de plek waar hij zich sinds zijn ontsnapping schuilhoudt, is onveilig geworden. Kiky biedt hem tijdelijk onderdak totdat een veilig nieuw adres voor hem gevonden is. Sieg vertelt haar al snel over een jonge Joodse vrouw, Judith Fransman, die na de deportatie van haar vader bij de familie Goldsteen inwoonde. Nu zijn Siegs ouders en zijn zusje echter ook gedeporteerd en heeft ‘Jupy’ een nieuwe schuilplaats nodig. Kan Kiky haar niet helpen? Jupy (19..) heeft een zeer goed vervalst persoonsbewijs en ziet er niet Joods uit. Bovendien kan Sieg bijdragen aan de kosten voor haar levensonderhoud. Kiky besluit erover na te denken. Ondertussen brengt ze Sieg onder bij de ouders van een oude schoolvriendin, de familie Pareren. Voor Jupy overweegt ze een kleine woning te huren. Daar zou ze Jupy onderdak kunnen bieden zonder opnieuw een onschuldige hospita in gevaar te brengen. In haar eigen huurwoning zou immers alleen zijzelf voor Jupy’s aanwezigheid verantwoordelijk zijn. De familie Pareren, die ze over haar plannen vertelt, brengt haar in contact met makelaar en verzetsman Tijsze. Die verhuurt haar een kleine woning in de Marcusstraat 1I. Onder de vloer van een van de kamers bouwt Tijsze een schuilplaats[2]. In mei 1943[3] betrekken Kiky en Jupy de nieuwe woning. Sieg is dan al verhuisd naar hotel De Wipselberg in Beekbergen, waar nog tien tot twaalf andere Joden een schuilplaats hebben gevonden. Al voor de Duitse inval is het voedsel in Nederland op de bon gegaan. Suiker komt in oktober 1939 als eerste op de bon, gevolgd door peulvruchten in november 1939. In juni 1940 zetten de Duitsers onder meer koffie, thee, brood en bloem op de bon. Andere producten zoals textiel, schoenen, zeep, lucifers, tabak en huishoudelijke producten volgen snel. Om aan de bonnen te kunnen komen heeft iedere Nederlander een distributiestamkaart. Die staat op naam. Is iemand gearresteerd, gedeporteerd of overleden, dan krijgt het distributiekantoor bericht en wordt de stamkaart geblokkeerd. Als er nieuwe bonnen werden verstrekt, moet Kiky dus eerst te weten zien te komen of Jupy’s stamkaart nog niet geblokkeerd is. Dat lukt haar via Joe Geers, een verzetsman die op het distributiekantoor werkt. ‘Elke maand nam hij de lijst met geblokkeerde nummers mee naar huis’, schrijft Kiky, ‘en hij gaf mij niet alleen uitsluitsel over Jupy’s nummer, maar ook over de nummers van Joden die bij mijn collega’s ondergedoken zaten. En dat was niet het enige wat Joe deed; zo had hij heel veel ‘klanten’.’ Zolang Kiky Jupy onderdak zou kunnen bieden, zou haar nummer niet geblokkeerd worden. ‘We hoefden dus geen dure bonnen te kopen en konden samen zonder veel problemen leven. Ik had mijn baan bij de Bijenkorf en zij deed het huishouden en kookte.’[4] Vijf of zes weken nadat Sieg naar De Wipselberg is verhuisd, laat hij Kiky weten dat er een razzia bij het hotel is gehouden. Verschillende Joden die zich in de zomerbungalows bij het hotel verscholen hielden, zijn opgepakt. De eigenaar, bang voor wat er nog meer kan komen, raadt de overgebleven Joden aan een ander, veilig onderduikadres te zoeken. Kiky reist naar Beekbergen en neemt Sieg mee terug naar Amsterdam. Een paar weken verblijft ook Sieg in Kiky’s woning, totdat voor hem een nieuw adres is gevonden via een oude klant van Siegs vader in Meppel.[5] De zoon van deze man, Roel Westenberg, is lid van de verzetsgroep ‘Oom Hein’ en brengt Sieg onder bij een gescheiden vrouw. Haar ex-man is een NSB’er die aan het oostfront vecht. ‘Een veiliger adres vind je niet. Niemand zal je hier zoeken.’ Kiky stapt nog dieper in het verzet als Roel haar vraagt of ze niet als koerierster wil werken tussen hem en ‘Carl’, de leider van de KP-groep in Amsterdam-West[6]. Kiky: ‘Via de familie Pareren had ik Carl al leren kennen, dus ik stemde in. Vanaf nu reisde ik ieder weekend naar Meppel, haalde daar blanco persoonsbewijzen en distributiebonnen op die waren buitgemaakt bij overvallen en leverde deze bij Carl af.’ Op een dag vertelt een van Kiky’s collega’s dat ze onderdak zoekt voor een neef van een vriend: Ies Walvisch (19..). Ze bespreekt met Roel wat ze kunnen doen en niet veel later reist Kiky met ‘Wally’ naar Meppel, om hem op hetzelfde adres als Sieg onder te brengen. Begin september 1943 worden verschillende leden van de verzetsgroep ‘Oom Hein’ echter gearresteerd. Een van hen probeert te ontkomen, wordt neergeschoten en zwaar gewond naar een ziekenhuis gebracht. Naast zijn bed zit een bewapende wacht. Roel, die bang is dat de gewonde in zijn delirium iets loslaat, vindt het te gevaarlijk om Sieg en Wally in Meppel te houden. Samen met de vriendin van Wally reist Kiky de eerstvolgende zaterdag naar Meppel om de twee op te halen. Een hachelijke onderneming, want het persoonsbewijs van zowel Sieg als Wally is slecht vervalst. Meerdere keren moeten de vrouwen tijdens de kaartcontroles in de trein de aandacht van de persoonsbewijzen van Sieg en Wally afleiden. Terug in Amsterdam vindt Wally onderdak bij zijn aanstaande schoonouders en neemt Kiky Sieg weer in haar woning op. ‘Vanaf nu moest ik naar Carl om distributiebonnen voor Sieg te halen’, aldus Kiky, ‘in plaats van dat ik deze naar hem bracht, zoals ik tot dan toe had gedaan. Gedurende vijf maanden leefden we met z’n drieën samen. Toen het jaar 1944 aanbrak, en we het nieuws kregen dat de Duitsers zich op meerdere fronten terugtrokken, hadden we goede hoop dat we het zo samen zouden overleven.’ In de nacht van 1 op 2 februari 1944 schrikken Kiky, Jupy en Sieg echter wakker als er plotseling veel lawaai klinkt in het trappenhuis. Voordat ze doorhebben wat er aan de hand is wordt de voordeur geforceerd en dringen twee Nederlandse SD’ers de kamer binnen waar makelaar Tijsze de schuilplaats heeft gemaakt. Een agent van de Grüne Polizei bewaakt de voordeur; een kans om te ontsnappen is er niet. Kiky schrijft: ‘Een van de SD’ers vroeg me: "Bent u mevrouw Querido?" Ik antwoordde: "Nee, ik ben juffrouw Heinsius. De familie Querido hebben jullie al ongeveer een jaar geleden opgepakt. Ik weet niet waar zij nu zijn. Misschien weten jullie het." Hij keek me wat verbaasd aan, maar toen ontdekten ze Sieg die zich verstopt had onder zijn bed in de kleine kamer. Toen ze hem herkenden als Jood was het spel uit. Maar nog niet helemaal, want Jupy was nog niet ontdekt. Terwijl de SD’er Sieg sommeerde zich aan te kleden, vond de andere man Jupy in bed in haar kamer. "Hier is er nog een!" riep hij. De SD’er in mijn kamer vroeg me wie dit was. "Een vriendin van me", zei ik, maar ze heeft hier niets mee te maken. Ik ben de bewoonster, dit is mijn flat." Hij geloofde me en liet haar met rust, terwijl Sieg en ik werden gearresteerd.’ ‘Toen we de woning uit werden gevoerd’, vervolgt Kiky, ‘herinnerde ik me de woorden die Tijsze had gesproken toen hij me mijn nieuwe woning liet zien. ""Dit is een hele veilige plek voor wat jij van plan bent. De Joodse familie Querido die hier jaren gewoond heeft, is een paar maanden geleden weggevoerd. Omdat wij makelaars vrijgekomen woningen niet opnieuw aan Joden mogen verhuren, hoef je niet bang te zijn dat de SD deze woning komt doorzoeken.| De Duitsers, die Amsterdam eind januari 1944 afgezien van zo’n driehonderd Portugese Joden ‘Judenrein’ beschouwen, hadden besloten nu ook deze mensen te arresteren. Tijsze heeft de domme fout die ons ongeluk zou worden, dat dezelfde naam en hetzelfde adres twee keer op de lijst geplaatst zou worden, niet kunnen voorzien.’ [1] Op 9 januari 1942 kregen tweeduizend Joodse mannen het bericht dat zij zich moesten melden voor een keuring bij de Joodsche Raad in Amsterdam. Een dag later werden zij naar werkverruimingskampen in de noordelijke provincies gestuurd. Deze kampen waren in de jaren dertig gebouwd door de Nederlandse regering voor de huisvesting van werklozen in het kader van de werkverschaffing. Als Joodse werkkampen werden ze uiteindelijk een voorportaal van deportatie naar kamp Westerbork en de vernietigingskampen in het oosten. Bron: joodsewerkkampen.nl. 2 Volgens Kiky was makelaar B.J. Tijsze een meester in het maken van schuilplaatsen in woningen. Toen de ter doodveroordeelde Pieter ‘t Hoen (pseudoniem voor Frans Johannes Goedhart) van de Paroolgroep op 2 augustus 1943 tijdens een transport uit kamp Vught wist te ontsnappen, bood Tijsze hem onderdak bij hem thuis. De woning werd meerdere keren doorzocht, maar ’t Hoen werd nooit gevonden. (Kiky vergist zich overigens in de datum van de ontsnapping en plaatst deze in september 1944.) 3 Volgens het bevolkingsregister van de gemeente Amsterdam betrok Kiky deze woning op 25 mei 1943. 4 Eind 1943 voerden de Duitsers de tweede distributiestamkaart in om de vele onderduikers van hun levensbehoeften af te snijden. Iedereen moest zich melden en zijn persoonsbewijs laten zien. Was dit in orde, dan werd er een controlezegel op zowel het persoonsbewijs als de distributiestamkaart geplakt. Wie was ondergedoken en zich niet legaal kon melden, kreeg geen stamkaart en dus ook geen distributiebonnen. Kennelijk hebben Kiky en Jupy deze controle weten te omzeilen. Hoe, is onduidelijk. 5 Uit de persoonskaart van Siegfrieds vader uit het bevolkingsregister van de gemeente Amsterdam blijkt dat Eduard Goldsteen ‘grossier in damesstoffen’ was. 6 Johan Meewis. Later, op 14 juli 1944, zal Meewis als lid van de KP-groep in Amsterdam-West betrokken zijn bij de mislukte overval op het huis van bewaring aan de Weteringschans, onder leiding van Johannes Post. (Bron: Kiky’s ongepubliceerde memoires en haar brief aan Yad Vashem uit de jaren tachtig (exacte datum onbekend)). Bijgevoegd: - Scan van de pagina uit Kiky’s fotoalbum en een scan van de foto van Siegfried Goldsteen op deze pagina. Siegfried is op 30.06.1944 omgekomen in Midden-Europa. - Foto van Kiky en Siegfried samen, tijdens de onderduik, voor de woning in Meppel waar Siegfried enige tijd ondergedoken zat. - Foto van Kiky en Siegfried, tijdens de onderduik, eveneens voor het onderduikadres in Meppel, samen met onderduiker Ies (Wally) Walvisch en waarschijnlijk zijn niet-Joodse vriendin Judith. Wally duikt later bij Judith onder, overleeft de oorlog en trouwt met Judith. Niet meegestuurd: Arrestantenboek hoofdbureau politie 02.02.1944, aanwezig in het stadsarchief Amsterdam. De foto’s en informatie stuur ik je toe met toestemming van Kiky’s echtgenoot Piet Gerritsen, die zij in 1945 leerde kennen en met wie zij in 1946 trouwde.

JakobKreisberg

Jakob
Kreisberg