In het Herinneringscentrum Kamp Westerbork vertellen we de verhalen van meer dan honderdduizend Joden en Sinti en Roma die vanuit Nederland naar vernietigings- en concentratiekampen werden gedeporteerd. Ook de naoorlogse functies van de historische plek komen aan bod.

Kamp Westerbork bestaat sinds 1939 en heeft door de jaren heen verschillende functies gehad. Ontdek hieronder welke dit waren.

Toen de nazi’s begin 1942 tot systematische uitroeiing van de Joden overgingen, had dat gevolgen voor het kamp. Het werd uitgebreid met een groot aantal barakken en kleinere gebouwen. Op 1 juli werd het kamp aangewezen als Polizeiliches Judendurchgangslager. Er werden prikkeldraadomheiningen en zeven wachttorens geplaatst. 

Door&shy;gangs&shy;kamp

Doorgangskamp

Toen vanaf 1938 de situatie voor Joden in Duitsland steeds gevaarlijker werd, vluchtten velen van hen naar Nederland. Om deze stroom mensen te reguleren, besloot de regering een centraal vluchtelingenkamp op te richten. Een stuk braakliggend terrein aan de rand van Westerbork bleek een geschikte locatie.  In augustus 1939 werd begonnen met de bouw van de barakken, in oktober van datzelfde jaar kwamen de eerste bewoners aan. 

Vluch&shy;te&shy;lin&shy;gen&shy;kamp

Vluchtelingenkamp

Tussen 24 april 1945 en 1 december 1948 was kamp Westerbork een interneringskamp voor NSB’ers, SS’ers en andere personen, die van samenwerking met de nazi’s werden verdacht. Op het moment dat de eerste ‘foute’ personen het kamp betraden, werd Westerbork nog door ongeveer 850 bevrijde Joden bewoond.   

In&shy;ter&shy;ne&shy;rings&shy;kamp

Interneringskamp

In 1949 nam het Ministerie van Oorlog kamp Westerbork tijdelijk over. De politionele acties in het voormalige Nederlands-Indië waren in volle gang, met als gevolg een groot gebrek aan militaire kampementen in Nederland. Westerbork werd een opleidingskamp voor soldaten, die onder meer naar Nederlands-Indië zouden vertrekken.  

Mi&shy;li&shy;tair kamp

Militair kamp

De meeste Indische Nederlanders hadden de oorlog in Japanse interneringskampen doorgebracht.  Velen van hen voelden zich na de bevrijding niet meer veilig en besloten noodgedwongen naar Nederland te vertrekken. Als opvanglocaties werd gekozen voor een aantal kampen die in de oorlog door de nazi’s waren gebruikt, zoals kamp Westerbork. De locaties werden anders genoemd: voortaan waren het ‘woonoorden’ en ‘opvangcentra’. Westerbork werd ‘De Schattenberg’ genoemd.   

Re&shy;pa&shy;tri&shy;ë&shy;rings&shy;kamp

Repatriëringskamp

Vanaf 1951 werd het voormalige kamp een woonoord voor enkele duizenden Molukkers. KNIL-militairen en hun gezinnen zouden hier tijdelijk gehuisvest worden, omdat de situatie voor hen door de onafhankelijkheidsstrijd op de Molukken gevaarlijk werd. De laatste bewoners vertrokken uiteindelijk in 1971.   

Schat&shy;ten&shy;berg

Schattenberg

Hoe ervaar je iets dat niet meer bestaat? Het terrein van het voormalige kamp Westerbork heeft sinds het begin van de jaren zeventig verschillende aanpassingen ondergaan om de historische plek herkenbaarder te maken. In 1983 opende koningin Beatrix officieel het Herinneringscentrum.   

Plek van her&shy;in&shy;ne&shy;ring

Plek van herinnering

Het kamp door de jaren heen

Onze collecties in beeld

Westerbork Digitaal

Van: Mouw, Saar Aan:&nbsp;Wieger Plaats: Amsterdam Datum:&nbsp;1940-02-05 Onderwerp: veel overwerk voor Saar. Ze heeft nu de tijd om twee brieven van Wieger te beantwoorden. het bezoek was Wieger goed bevallen, echter Saar is er nog steeds niet van overtuigd dat het goed zal komen tussen hun beiden; ze vond het moeilijk om het met hem er over te hebben toen hij bij haar was; de fysieke afstand is groot en Saar heeft niet gesolliciteerd op een functie in Groningen; er zijn veel zaken die haar binden aan Amsterdam; ze ligt met zichzelf overhoop; mogelijk treffen ze elkaar in Utrecht; Saar zou graag een reactie van Wieger op haar brief zien…

Van: Mouw, Saar Aan:&nbsp;Wieger Plaats: Amsterdam Datum:&nbsp;1940-02-05 Onderwerp: veel overwerk voor Saar. Ze heeft nu de tijd om twee brieven van Wieger te beantwoorden. het bezoek was Wieger goed bevallen, echter Saar is er nog steeds niet van overtuigd dat het goed zal komen tussen hun beiden; ze vond het moeilijk om het met hem er over te hebben toen hij bij haar was; de fysieke afstand is groot en Saar heeft niet gesolliciteerd op een functie in Groningen; er zijn veel zaken die haar binden aan Amsterdam; ze ligt met zichzelf overhoop; mogelijk treffen ze elkaar in Utrecht; Saar zou graag een reactie van Wieger op haar brief zien…

Brief van Saar Mouw aan Wieger vanuit Amsterdam

Ruth Nußbaum komt op 11 april 1928 te Emden als het derde kind van Jacob Nußbaum en Marianne Weinberg ter wereld. Ruths oudere zussen worden ook in Emden geboren, Gustel [Gustel Moses] op 19-09-1923 en Sophie [Shulamit Jaari] op 12.2.1925. Later - begin october 1942 - wordt broer Uri in Berlijn geboren. "Emden, 1930. Ruthjen is weg. Zij is haar zussen Gustel en Sophie ontsnapt. Ze zoeken, vader moet in de Winkel blijven, maar buurman Leopold pakt zijn fiets en helpt. Aan het eind van de Brückstraße voor de Rode Molen zit Ruth op een steen en weent naar haar mama. Een vrouw tillt ze behoedzaam op haar arm. 'Hoe heet je dan?' - 'Luthsen Nußbaum am Lathaus', snikt het kind. Toen de vrouw nog besluiteloos om zich hen kijkt, stapt Leopold van het rijwiel af. 'Daar ben je al! - Dat is de kleine van Jacob Nußbaum.' De vrouw bekijkt het kind, het blond haar, de blauwe ogen. 'Jood Nußbaums meisje?' Da laat ze meteen het kind uit haar armen op de straat glijden.&nbsp; 1933, Ruth is vijf jaar oud, maken de Nazi's lawaai voor vaders winkel en gooien stenen tegen de ramen. Haar oma ondernemt een poging tot zelfmoord door salmiakgeest te drinken, omdat buurman Schmidt bij de politie heeft vertelt, dat Oma kwaad over Hitler zou hebben gesproken. Ruth en Gustel bezoeken Oma elke dag in het ziekenhuis en brengen haar koosjer eten. De familie Nußbaum verhuist van het raadhuis naar de straat An der Schlichte, om buurman Schmidt en de Nazi-optochten niet meer te moeten zien. Dagenlang helpen de drie zussen bij het verhuizen, met de poppenwagen en hun schooltassen brengen ze de levensmiddelen naar nieuwe winkel. 1935, Ruth is zeven jaar oud en krijgt de poppenwagen van Sophie. Nu kan Ruth Sophie helpen boodschappen voor vaders winkel te doen. Sophie zegt: 'Papa heeft ons nu allen nodig, wij verdienen te weinig geld. Maar laat aan niemand zien wat je doet.' Ruth pakt de papieren zakjes en pakjes onder de pop en de kussens en brengt ze naar vaders klanten. Alles moet heimelijk door de achterdeur gebeuren. Eens staat Gerda aan de Kettenbrücke en zegt: 'Wat is je pop dik geworden, laat eens zien!' Ruth neemt verschrikt haar benen, en Gerda kijkt haar verwonderd achterna.&nbsp; 9/10 november 1938, in deze nacht is aan slaap niet te denken. De nazi's roepen op straat: 'Joden eruit', gooien stenen door de ruiten, slaan de voordeur stuk, dringen de woonkammer binnen, laten de grote ruit van de vestibuldeur versplinteren en willen de familie, vader, moeder, oma, Gustel, Sophie naar buiten op straat drijven: 'Jodentuig - naar de Neutorschool gaan jullie, begrepen? Maar vlug!' - 'Jij ook!' brult er een tegen Ruth, die met blote voeten en in nachtjapon aan de deur blijft staan. Hij wil het kind door de glasscherven stoten. 'Neen!' roept vader, hij kent die man. 'Dat doe jij niet!' Vader is bleek van woede, maar hij beheerst zich en helpt Ruth, mantel en schoenen aantetrekken. Samen met andere Joodse familie's zien ze op weg naar de Neutorschool de synagoge in vlammen opgaan.&nbsp; Emden, spoorwegstation West, 26 januari 1939. Vader te tracht schertsen: 'Een nieuwe jaar - een nieuwe leven. Alles wordt beter in 1939.' Oprecht staat hij aan de trein op de perron en nemt afscheid van zijn kinderen. Hij weent, toen de trein aanrijdt en Ruth hem voor de laatste keer het handje door de treinraam reikt. Nog nooit hebben de kinderen hun vader zien wenen. Moeder gaat mee tot Rheine. Over grens naar Nederland zullen ze dan alleen verderreizen. 'In Nederland zijn jullie veilig. Jullie zullen het goed hebben in het kindertehuis', vertelt moeder aan haar dochteren. De meisjes zijn vol vertrouwen, ze beloven alle adviezen van moeder in acht te nemen, vooral oppassen op Ruth willen Gustel en Sophie: 'Wij laten geen een van ons alleen'. Driebergen, juli 1939. Het lukt Gustel, Sophie en Ruth het Nederlandse kindertehuis op tijd te bereiken. Koort daarna wordt de grensovergang voor Joodse vluchtelingskinderen gesloten. 'Jullie twee groten zijn over 14, jullie kunnen na een opleidingscentrum van de Jeugd-alijah gaan en later naar Palästina emigreren.' Gustel en Sophie zijn er enthousiast mee eens, maar Ruth dan? Zij past precies bij de familie van Creveld in Utrecht, die een pleegkind wil opnemen. Op 17 juli - de verjaardag van oma - telefoneren de meisjes met hun ouders en oma. De ouders stemmen in met de plannen van hun dochteren. 'Maar in de wereld zullen wij onze kinderen eens terugvinden?' vraagt hij zich af aan het telefoon. Berlin-Friedenau, 1941. Om 'staatspolitieke redenen' mochten Ruths ouders niet in Emden blijven wonen. Ze zijn nu ingekwarteerd bij een Joodse familie in Berlijn, zo als duizenden andere Joden uit Noordduitsland ook. Wekenlang hebben ze geen brief van hun dochteren uit Nederland meer ontvangen.&nbsp; Utrecht, September 1942. 'Ik ga nu naar de middelbare school [Oberschule], en ik leer altijd vlijtig. Nederlands kan ik al vloeiend.' Zo schrijft Ruth aan haar ouders in Berlijn, en die antwoorden dat zij ermee tevreden zijn. Ruth is een aangenaam pleegkind, volgzaam en vriendelijk. Zij helpt in de huishouding en speelt met de kleine Bep, wanneer moeder en vader beneden in de slagerij werken. Ruth klaagt nooit, en ze verlangt niets. Ze verbergt haar treurigheid en haar heimwee zo lang, tot eindelijk weer het telefoon belt en Gustel en Sophie zich melden. Zij hebben bij Jan de Jong, die als mechanicus bij de Post werkt, een nieuwe schuilplaats gevonden. Jan laat de meisjes - beveiligd tegen afluisterpraktijken - telefoneren. 'Ruthje, luister eens!' Sophie's stem klinkt ernstiger dan anders. 'Jan zul je gauw ophalen. Jij moet onderduiken. Geloof mij, wij zijn beter op de hogte. Elke dag gaan treinen naar het oosten. Nog nooit is er iemand van teruggekomen. Hartogsohns, waar ik het laatst was in Amsterdam zijn ook weg; denk je in ik stond al met hen op de lijst. Pak je spullen, zusje. En trouwens moeder heeft ons nu alle drie nodig, zij schrijft heel waanhopig ... ik zeg het je: Onze mammie bekomt gauw een baby.' - Een lange stilte. Dan vraagt Ruth, om te begrijpen: 'Kan dat dan nog? Mammie en papa zijn toch al oud.' 'Zij zijn 44 en 71, klaar kan dat nog, domkopje. Als we weer samen zijn, denken we na over een naam voor het kind.'&nbsp; Utrecht, begin october 1942. Jan de Jong is met de trein naar Utrecht gekomen. In de Amsterdamsestraatweg wacht hij voor Crevelds huis, tot Ruth te eniger tijd eruitkomt. Hij zul ze zomaar meenemen zonder nog een keer het huis binnen te gaan - en dan vlug terug naar Doorn. Hij bereikt de slagerswinkel. Meubelen worden de voordeur uitgedragen. Buren staan te kijken. 'Wat doen die?' vragt Jan. 'De woning leeghalen. De meubelen gaan naar de Duitsers die door bombardementen hun woningen hebben verloren. De Joden hebben ze gisteren opgepakt.' - Op het station te Doorn wachten Gustel en Sophie. Jan weet niet, hoe hij zul vertellen aan hen: 'Ruthjen is weg.' Westerbork, tijdens de eerste octoberdagen van 1942. Op eens is er tante Hahn. 'Ik ben toch je enige familielid hier, Ruth, blijf bij mij, ik zul voor je zorgen; ik heb werk hier in het kamp, ik zul niet worden doorgestuurd.' 'Hier zul ik blijven? Neen, ik ga met Crevelds op transport. Misschien zul ik papa en mama ergens terugzien, en onze baby.' - Ruth wordt samen met rond tweeduizend andere mensen de trein ingeduwd. Van buiten wordt de wagondeur vergrendeld. Westerbork - Auschwitz. Ruths sterfdatum is ambtelijk vastgelegd op 8 oktober 1942.&nbsp; Berlin, 2 januari 1943. Uit een brief van Marianne Nußbaum aan vrienden in Oostfriesland: 'Hoe troosteloos is het allemaal. Van onz geliefd Ruthjen weten wij een kwartaal lang niets, of zij nog in leven is, hoe en waar, het arme kind, o god, en nu de kou daar, ik kan ervan niet slapen, het breekt mij gauw het hart, 's nachts schreeuw ik dan zo. En onze kleine jochie wordt nu zo zoet, heeft zo wondermooie blauwe ogen en lacht al. Vandaag hebben wij hem net weer bezocht, mijn lieve man ook, die heeft hem 51 dagen lang niet gezien, heeft vier uren moeten lopen.'"&nbsp; Bron: Marianne Claudi en Reinhard Claudi, Zwei von ihnen, Emden 1990 (Vertaling met vriendelijker toestemming van de autoren. Geschreven door Herman Meub, Kamen (D)

Calendarium kamp Westerbork

1945

November 1945

Juni 1945

September 1945

Augustus 1945

Juli 1945

December 1945

Mei 1945

Oktober 1945

April 1945

Maart 1945

Januari 1945

Februari 1945

We zijn druk bezig met het toevoegen en aanvullen van informatie op deze website. We voegen dagelijks nieuwe collectiestukken toe en vullen persoonsgegevens aan, dus kom zeker nog eens terug!

Platform in ontwikkeling

Afbraak van barakken van woonoord Schattenberg. Plaats: Westerbork Woonoord Schattenberg Datum: 1971

Afbraak van barakken van woonoord Schattenberg. Plaats: Westerbork Woonoord Schattenberg Datum: 1971

Alex JosephHesse

Alex Joseph
Hesse