In het Herinneringscentrum Kamp Westerbork vertellen we de verhalen van meer dan honderdduizend Joden en Sinti en Roma die vanuit Nederland naar vernietigings- en concentratiekampen werden gedeporteerd. Ook de naoorlogse functies van de historische plek komen aan bod.

Kamp Westerbork bestaat sinds 1939 en heeft door de jaren heen verschillende functies gehad. Ontdek hieronder welke dit waren.

Toen de nazi’s begin 1942 tot systematische uitroeiing van de Joden overgingen, had dat gevolgen voor het kamp. Het werd uitgebreid met een groot aantal barakken en kleinere gebouwen. Op 1 juli werd het kamp aangewezen als Polizeiliches Judendurchgangslager. Er werden prikkeldraadomheiningen en zeven wachttorens geplaatst. 

Door&shy;gangs&shy;kamp

Doorgangskamp

Toen vanaf 1938 de situatie voor Joden in Duitsland steeds gevaarlijker werd, vluchtten velen van hen naar Nederland. Om deze stroom mensen te reguleren, besloot de regering een centraal vluchtelingenkamp op te richten. Een stuk braakliggend terrein aan de rand van Westerbork bleek een geschikte locatie.  In augustus 1939 werd begonnen met de bouw van de barakken, in oktober van datzelfde jaar kwamen de eerste bewoners aan. 

Vluch&shy;te&shy;lin&shy;gen&shy;kamp

Vluchtelingenkamp

Tussen 24 april 1945 en 1 december 1948 was kamp Westerbork een interneringskamp voor NSB’ers, SS’ers en andere personen, die van samenwerking met de nazi’s werden verdacht. Op het moment dat de eerste ‘foute’ personen het kamp betraden, werd Westerbork nog door ongeveer 850 bevrijde Joden bewoond.   

In&shy;ter&shy;ne&shy;rings&shy;kamp

Interneringskamp

In 1949 nam het Ministerie van Oorlog kamp Westerbork tijdelijk over. De politionele acties in het voormalige Nederlands-Indië waren in volle gang, met als gevolg een groot gebrek aan militaire kampementen in Nederland. Westerbork werd een opleidingskamp voor soldaten, die onder meer naar Nederlands-Indië zouden vertrekken.  

Mi&shy;li&shy;tair kamp

Militair kamp

De meeste Indische Nederlanders hadden de oorlog in Japanse interneringskampen doorgebracht.  Velen van hen voelden zich na de bevrijding niet meer veilig en besloten noodgedwongen naar Nederland te vertrekken. Als opvanglocaties werd gekozen voor een aantal kampen die in de oorlog door de nazi’s waren gebruikt, zoals kamp Westerbork. De locaties werden anders genoemd: voortaan waren het ‘woonoorden’ en ‘opvangcentra’. Westerbork werd ‘De Schattenberg’ genoemd.   

Re&shy;pa&shy;tri&shy;ë&shy;rings&shy;kamp

Repatriëringskamp

Vanaf 1951 werd het voormalige kamp een woonoord voor enkele duizenden Molukkers. KNIL-militairen en hun gezinnen zouden hier tijdelijk gehuisvest worden, omdat de situatie voor hen door de onafhankelijkheidsstrijd op de Molukken gevaarlijk werd. De laatste bewoners vertrokken uiteindelijk in 1971.   

Schat&shy;ten&shy;berg

Schattenberg

Hoe ervaar je iets dat niet meer bestaat? Het terrein van het voormalige kamp Westerbork heeft sinds het begin van de jaren zeventig verschillende aanpassingen ondergaan om de historische plek herkenbaarder te maken. In 1983 opende koningin Beatrix officieel het Herinneringscentrum.   

Plek van her&shy;in&shy;ne&shy;ring

Plek van herinnering

Het kamp door de jaren heen

Dit verhaal werd opgetekend door conservator Guido Abuys. Meer over de familie Enthoven is te vinden in het boek Kroniek van het geslacht Enthoven (Zutphen 1991).&nbsp;

Het is 23 mei 1945. Henriette Enthoven-van Lier schrijft vanuit Mont Pèlerin in Zwitserland een brief aan haar familie, waarin ze terugkijkt naar het transport van kamp Westerbork naar Theresienstadt en haar aankomst in dit getto.

"Ik werd met enige kennissen in een bananenwagen gestopt..."

Gerdien Verschoor was tussen 2019 en 2022 de directeur van Herinneringscentrum Kamp Westerbork. Dit verhaal publiceerde zij op haar <a href="https://gerdienverschoor.wordpress.com/2019/02/07/het-treinbord/#more-3294">eigen website</a>.

Het moet ergens in de jaren negentig geweest zijn: het was na de Wende en ik werkte bij de Nederlandse Ambassade in Warschau. Alles in Polen veranderde. Als attaché voor pers- en culturele zaken richtte ik me niet alleen op pers en cultuur, maar ook op de historische en maatschappelijke onderwerpen die in die periode actueel waren. Vele musea en historische instituten maakten een transitie door: nu Polen het communisme van zich had afgeschud, konden vele verhalen eindelijk op een andere manier verteld worden.

Het treinbord

Dit verhaal, geschreven door conservator Guido Abuys, werd in 2018 als column gepubliceerd op de website van het Herinneringscentrum Kamp Westerbork.&nbsp;

Een houten beeldje van een jongen van een jaar of twaalf, gekleed in een blouse, korte broek, hoge sokken en wandelschoenen. Op het voetstuk zijn de initialen E.B. ingekrast en is het jaar 1941 duidelijk zichtbaar. Het beeldje zou geschonken zijn aan Jacques Schol, directeur van het Centraal Vluchtelingenkamp Westerbork.&nbsp;

Een jongen vereeuwigd in hout

In juni 2025 verscheen Sprekende stenen. Stolpersteine in Zwolle, een publicatie waarin de verhalen van Joodse inwoners van Zwolle worden belicht. Ook voor het gezin Caneel, dat voor hun deportatie aan de Vispoortenplas 10 woonde, zijn struikelstenen gelegd.&nbsp;

Carolina Caneel-Bamberg, haar man Salomon Caneel en hun zoontje Mozes “Max” Caneel werden begin oktober 1942 vanuit Zwolle naar kamp Westerbork gebracht. Het was in die dagen overvol in het kamp: door de ontruiming van de Joodse werkkampen en de razzia’s waarbij de familieleden van de Joodse dwangarbeiders werden opgehaald, kwamen er zo’n 12.000 personen naar het kamp. In een brief aan vriendin Janny Bosman schrijft Carolina over de chaotische situatie en de onwetendheid over hun verdere lot. Ook vraagt ze om een paar hoge schoenen of laarsjes in maat 26 voor zoontje Max en een stel dekens, want die zijn ze inmiddels kwijtgeraakt.&nbsp;

"Onze Max is een reuzelieve schat..."

Onze collecties in beeld

Westerbork Digitaal

We zijn druk bezig met het toevoegen en aanvullen van informatie op deze website. We voegen dagelijks nieuwe collectiestukken toe en vullen persoonsgegevens aan, dus kom zeker nog eens terug!

Platform in ontwikkeling

Op deze pagina vind je een overzicht van verhalen over kamp Westerbork. Zo kun je meer te weten komen over personen die in het kamp gevangen zaten of over objecten uit onze collecties. Ook bieden we themaverhalen aan en laten we zien welke locaties in Nederland, direct of indirect, een verbinding hebben met kamp Westerbork. 

Verhalen

Van: Stertzenbach, Werner Aan: Stella Plaats: Westerbork, Kamp Datum: 1942-07-02 Onderwerp: op 7 juli zal Werner naar Amsterdam kunnen gaan; kamp Westerbork gaat een doorgangskamp worden. Alle Joden zijn verplicht om te werken en zullen naar arbeidskampen het Oosten worden ondergebracht. In Drenthe zullen al deze mensen in eerste instantie worden samengebracht om vervolgens te worden doorgestuurd; de familie Nakler is in Amsterdam. Ze willen Stella graag spreken. ‘Het lijkt er dus op dat wij over een paar weken van hier vertrekken. Misschien bestaat er nog een kans dat ik hier kan blijven’; Velen zijn van plan om nog vlug te gaan trouwen. Werner heeft er ook nog even aan gedacht: 'Is dat nodig, is dat nuttig';&nbsp;

Van: Stertzenbach, Werner Aan: Stella Plaats: Westerbork, Kamp Datum: 1942-07-02 Onderwerp: op 7 juli zal Werner naar Amsterdam kunnen gaan; kamp Westerbork gaat een doorgangskamp worden. Alle Joden zijn verplicht om te werken en zullen naar arbeidskampen het Oosten worden ondergebracht. In Drenthe zullen al deze mensen in eerste instantie worden samengebracht om vervolgens te worden doorgestuurd; de familie Nakler is in Amsterdam. Ze willen Stella graag spreken. ‘Het lijkt er dus op dat wij over een paar weken van hier vertrekken. Misschien bestaat er nog een kans dat ik hier kan blijven’; Velen zijn van plan om nog vlug te gaan trouwen. Werner heeft er ook nog even aan gedacht: 'Is dat nodig, is dat nuttig';&nbsp;

Brief van Werner Stertzenbach aan Stella Pach vanuit het Centraal Vluchtelingenkamp Westerbork

1944

September 1944

Kampleven Westerbork

Vriendschappen kamp Westerbork

Plaatsen in kamp Westerbork

Barak 4

Organisatie van de Endlösung

Organisatie van de Jodenvervolging

Wannseeconferentie

Bombardementen Geallieerden van concentratiekampen

Registratie vernietigingskampen

Gaskamers

Massamoorden

Dodenmarsen

Einsatzgruppen

Uitwisselingen gevangenen

Kapo's

Medische experimenten

Aktion Reinhardt

Van: Stoppelman, Danny&nbsp; Aan: Jurry&nbsp;(Stuttje) Plaats: Westerbork, kamp&nbsp; Datum: 1942-08-23&nbsp; Onderwerp: afscheid nemen van verloofde. Door veranderde omstandigheden moet Danny toch vertrekken. ‘Als jij deze brief ontvangt zijn wij reeds doorgezonden’. De leefomstandigheden in kamp Westerbork waren volgens de schrijver goed. ‘Wij gaan naar Silezië, zeggen ze’. Het transport zal worden toegevoegd aan een transport uit Scheveningen. Als de trein maandag bij Winschoten is, zal Danny een briefkaart (en) op het adres van Jurry uit de trein gooien. Winschoten. Danny, Jacob en de andere mannen uit Winschoten behoren waarschijnlijk tot de groep Groningers die op 10 juli 1942 in kamp Westerbork terecht kwamen.&nbsp; Danny verblijft in barak 4A, zaal I (zie 3248-6). Deze barak zou niet lang daarna een onderdeel van het ziekenhuis uit gaan maken. Misschien zijn dat wel de door Danny in zijn brieven genoemde omstandigheden. De barakzalen met vrijgezellen moesten worden leeggemaakt voor het verkrijgen van een andere functie.

Van: Stoppelman, Danny&nbsp; Aan: Jurry&nbsp;(Stuttje) Plaats: Westerbork, kamp&nbsp; Datum: 1942-08-23&nbsp; Onderwerp: afscheid nemen van verloofde. Door veranderde omstandigheden moet Danny toch vertrekken. ‘Als jij deze brief ontvangt zijn wij reeds doorgezonden’. De leefomstandigheden in kamp Westerbork waren volgens de schrijver goed. ‘Wij gaan naar Silezië, zeggen ze’. Het transport zal worden toegevoegd aan een transport uit Scheveningen. Als de trein maandag bij Winschoten is, zal Danny een briefkaart (en) op het adres van Jurry uit de trein gooien. Winschoten. Danny, Jacob en de andere mannen uit Winschoten behoren waarschijnlijk tot de groep Groningers die op 10 juli 1942 in kamp Westerbork terecht kwamen.&nbsp; Danny verblijft in barak 4A, zaal I (zie 3248-6). Deze barak zou niet lang daarna een onderdeel van het ziekenhuis uit gaan maken. Misschien zijn dat wel de door Danny in zijn brieven genoemde omstandigheden. De barakzalen met vrijgezellen moesten worden leeggemaakt voor het verkrijgen van een andere functie.

Brief van Danny Stoppelman aan zijn verloofde vanuit kamp Westerbork

Van: Gans, Regina Voor: dienst bij het transport op 1944-09-13.&nbsp; Ze moet zich melden bij de Fliegende Kolonne.

Van: Gans, Regina Voor: dienst bij het transport op 1944-09-13.&nbsp; Ze moet zich melden bij de Fliegende Kolonne.

Ausweiskarte van Regina Gans in kamp Westerbork

Naziconcentratiekampen

Auschwitz II

Zigeunerlager Auschwitz-Birkenau

Van: Simmeren, B. Aan: Knap, familie Plaats: Norg, Joods werkkamp De Fledders Datum: 1942

Van: Simmeren, B. Aan: Knap, familie Plaats: Norg, Joods werkkamp De Fledders Datum: 1942

Enveloppe gestuurd door Bernhard Simmeren aan de familie Knap vanuit het Joodse werkkamp De Fledders

Van: Aan: beste allemaal Plaats: Westerbork, kamp Datum: 1942-10-20 Onderwerp: een bezoek aan het kamp moet aangevraagd worden bij de commandant. De schrijver heeft een aanstelling bij de Joodse Raad gekregen en hij hoopt voorlopig te mogen blijven. Hoewel het een grote bende is lijkt een verblijf in Westerbork altijd beter dan een verblijf in Duitsland waar je niets van weet. Het Joodse werkkamp was een dorado vergeleken met Westerbork. Velen zijn reeds doorgestuurd. de schrijver geeft een beschrijving van een grote woonbarak en heeft het over de spanning rond de transporten op de maandag en de vrijdag. Abraham en Simon Hekster zijn ook in het kamp. Er gaan geruchten dat 4000 mensen uit Amsterdam naar Westerbork gestuurd gaan worden.

Van: Aan: beste allemaal Plaats: Westerbork, kamp Datum: 1942-10-20 Onderwerp: een bezoek aan het kamp moet aangevraagd worden bij de commandant. De schrijver heeft een aanstelling bij de Joodse Raad gekregen en hij hoopt voorlopig te mogen blijven. Hoewel het een grote bende is lijkt een verblijf in Westerbork altijd beter dan een verblijf in Duitsland waar je niets van weet. Het Joodse werkkamp was een dorado vergeleken met Westerbork. Velen zijn reeds doorgestuurd. de schrijver geeft een beschrijving van een grote woonbarak en heeft het over de spanning rond de transporten op de maandag en de vrijdag. Abraham en Simon Hekster zijn ook in het kamp. Er gaan geruchten dat 4000 mensen uit Amsterdam naar Westerbork gestuurd gaan worden.

Brief van een onbekende aan beste allemaal vanuit kamp Westerbork

Verzamelplaatsen voor deportatie naar kamp Westerbork

Hollandsche Schouwburg

Verklaring.&nbsp; Verklaring van de Joodse Raad Westerbork aan Cohen, L.G., Kamp Westerbork, 1943-10-18.&nbsp; Onderwerp: besluit van de kommandant voor Cohen, L. 'Keine Sperrung'.

Verklaring.&nbsp; Verklaring van de Joodse Raad Westerbork aan Cohen, L.G., Kamp Westerbork, 1943-10-18.&nbsp; Onderwerp: besluit van de kommandant voor Cohen, L. 'Keine Sperrung'.

Geen vrijstelling van transport

Plattegrond, aanzichten en doorsnede van barak 5&nbsp; Woonoord Schattenberg&nbsp; Schaal: 1:100&nbsp; Datum: 1961-01-23 Opmerking: woonfunctie, voormalige ziekenbarak

Plattegrond, aanzichten en doorsnede van barak 5&nbsp; Woonoord Schattenberg&nbsp; Schaal: 1:100&nbsp; Datum: 1961-01-23 Opmerking: woonfunctie, voormalige ziekenbarak

Plattegrond met aanzichten en doorsnede van barak 5 in het woonoord Schattenberg

Van: De Leeuw, Abraham Aan: vrouw, kinderen en kleinkinderen Plaats: Westerbork, kamp Datum: 1943-05-04 Onderwerp: De schrijver moet zich klaarmaken voor transport. Hij mag niet langer wachten op de komst van zijn vrouw. Hij heeft zijn horloge en wat geld aan David Kubaschka in bewaring gegeven voor zijn zoon Bernard. Betreft een uitgetypte en vertaalde versie van het origineel.&nbsp;

Van: De Leeuw, Abraham Aan: vrouw, kinderen en kleinkinderen Plaats: Westerbork, kamp Datum: 1943-05-04 Onderwerp: De schrijver moet zich klaarmaken voor transport. Hij mag niet langer wachten op de komst van zijn vrouw. Hij heeft zijn horloge en wat geld aan David Kubaschka in bewaring gegeven voor zijn zoon Bernard. Betreft een uitgetypte en vertaalde versie van het origineel.&nbsp;

Brief van Abraham de Leeuw aan zijn vrouw, kinderen en kleinkinderen vanuit kamp Westerbork

Terugkeer en opvang

Repatriëring bevrijdde concentratiekampgevangenen

Displaced Persons

In die context werden ook de nationale paviljoens in Auschwitz opnieuw ingericht in de barakken die daarvoor op het voormalige kampterrein ter beschikking werden gesteld. Een groep Nederlandse deskundigen ontwikkelde een nieuwe tentoonstelling voor het Nederlandse paviljoen, en de bestaande tentoonstelling werd ontmanteld. In die tentoonstelling bevond zich zo’n bijzonder en uniek object, dat de conservatoren van het museum in Auschwitz contact opnamen met de Ambassade. Wat was de veiligste manier om het originele treinbord Westerbork-Auschwitz naar Nederland te transporteren?

We kozen voor een pragmatische oplossing. Een koerier bracht het treinbord naar de Ambassade, wij zouden het verder met de diplomatieke post naar Westerbork laten versturen. En zo gebeurde het dat ik op een dinsdagmiddag een dikke enveloppe van een koerier in ontvangst nam en de inhoud ervan voorzichtig tevoorschijn haalde. Ineens stond ik met het originele treinbord in mijn blote handen. Nog voel ik de randen van het metaal, nog ruik ik de wat roestige geur, nog schrik ik van de minuscule witte verfdeeltjes op mijn vingers. Het was een historische sensatie die ik nooit ben vergeten.

Het treinbord is veilig in Herinneringscentrum Kamp Westerbork aangekomen en wordt daar met zorg omringd. Het is nu op de plek waar het hoort te zijn. Alleen al vanuit kamp Westerbork vertrokken vanaf 15 juli 1942 93 treinen naar onder meer Auschwitz, met 107.000 Joodse landgenoten en Roma en Sinti, van wie 102.000 de deportaties niet overleefden.

Als je het Herinneringscentrum nu bezoekt, kun je het treinbord zelf bekijken. In de tentoonstelling Westerbork-Auschwitz wordt het verhaal van het nazikamp verteld, dat symbool staat voor de vernietiging van de Joden in het door de nazi’s bezette Europa, en zijn overlevenden. Ook worden er persoonlijke verhalen verteld en beelden en foto’s van het kamp getoond: van toen en nu.

Ga kijken. We mogen het nooit vergeten.

Treinbord Westerbork - Auschwitz

Izaäk Gans, de vader van Gerard Gans was orthodox-Joods opgevoed. Toen hij op 18-jarige leeftijd Christen werd, is hij om deze reden door zijn familie verstoten. Hij trouwde met een niet-joodse vrouw en samen kregen zij 13 kinderen. Eppo was de tweede zoon en het vijfde kind in ons gezin. Hij scheelde minder in jaren met mij dan Gerard, maar toch heb ik aan hem minder herinnering dan aan Gerard. Hij werkte bij Philips op een laboratorium om het glaswerk na de proeven leeg en schoon te maken. Dat was werk dat zorgvuldig moest gebeuren en het leek hem wel wat om later als laborant te kunnen werken. Nog later werkte hij in een bloemenhandel bij het gezin thuis, die hij samen met zijn broer Gerard had opgezet als dekmantel, omdat zij beiden actief waren in het verzet. Eppo was impulsief en driftig en ook wat overmoedig; hij wilde graag vooruit in zijn leren. Maar Eppo werd opgepakt en komt na een verblijf in de gevangenissen van Den Bosch en Den Haag uiteindelijk in 1944 in kamp Vught terecht. Daar kan hij aan de slag bij het Philipskommando. Naast de toegestane brieven heeft Eppo ook brieven geschreven vanuit Vught via een contactpersoon van de Philipsfabrieken. Eppo gebruikte dan een andere naam: Cor Enwald. In zijn brieven aan zijn familie en verloofde spreekt zijn vaste geloof en zijn verwachting en hoop voor de toekomst, ondanks alles. Hij probeert ook zijn familie moed in te spreken. Eppo werd op 5 september 1944 vanuit Vught naar Sachsenhausen gedeporteerd en kort daarop doorgevoerd naar Neuengamme.

Sonder-Ausweis Godschalk, Jacobus, 17-8-05, B21 ist berechtigt das Lager Westerbork zu verlassen, um in: Bauernhof Arbeiten zu verrichten (DB 2).&nbsp; Gültig bis: Auf Weiteres

Sonder-Ausweis Godschalk, Jacobus, 17-8-05, B21 ist berechtigt das Lager Westerbork zu verlassen, um in: Bauernhof Arbeiten zu verrichten (DB 2).&nbsp; Gültig bis: Auf Weiteres

SophiaCohen-Andriesse

Sophia
Cohen-Andriesse