In het Herinneringscentrum Kamp Westerbork vertellen we de verhalen van meer dan honderdduizend Joden en Sinti en Roma die vanuit Nederland naar vernietigings- en concentratiekampen werden gedeporteerd. Ook de naoorlogse functies van de historische plek komen aan bod.

Kamp Westerbork bestaat sinds 1939 en heeft door de jaren heen verschillende functies gehad. Ontdek hieronder welke dit waren.

Vanaf 1942 begonnen de nazi’s met de deportaties van voornamelijk Joden uit heel Europa naar vernietigingskampen in het Oosten. Dit had gevolgen voor kamp Westerbork. Het werd uitgebreid met een groot aantal barakken en kleinere gebouwen. Op 1 juli werd het kamp aangewezen als Polizeiliches Judendurchgangslager. Er werden prikkeldraadomheiningen en zeven wachttorens geplaatst. 

Door&shy;gangs&shy;kamp

Doorgangskamp

Toen vanaf 1938 de situatie voor Joden in Duitsland steeds gevaarlijker werd, vluchtten velen van hen naar Nederland. Om deze stroom mensen te reguleren, besloot de regering een centraal vluchtelingenkamp op te richten. Een stuk braakliggend terrein aan de rand van Westerbork bleek een geschikte locatie.  In augustus 1939 werd begonnen met de bouw van de barakken, in oktober van datzelfde jaar kwamen de eerste bewoners aan. 

Vluch&shy;te&shy;lin&shy;gen&shy;kamp

Vluchtelingenkamp

Tussen 24 april 1945 en 1 december 1948 was kamp Westerbork een interneringskamp voor NSB’ers, SS’ers en andere personen, die van samenwerking met de nazi’s werden verdacht. Op het moment dat de eerste geïnterneerden het kamp betraden, werd Westerbork nog door ongeveer 850 bevrijde Joden bewoond.  

In&shy;ter&shy;ne&shy;rings&shy;kamp

Interneringskamp

In 1949 nam het Ministerie van Oorlog kamp Westerbork tijdelijk over. De dekolonisatieoorlog in het voormalige Nederlands-Indië was in volle gang, met als gevolg een groot gebrek aan militaire kampementen in Nederland. Westerbork werd een opleidingskamp voor soldaten, die onder meer naar Nederlands-Indië zouden vertrekken.  

Mi&shy;li&shy;tair kamp

Militair kamp

De meeste Indische Nederlanders hadden de oorlog in Japanse interneringskampen doorgebracht.  Velen van hen voelden zich na de bevrijding niet meer veilig en besloten noodgedwongen naar Nederland te vertrekken. Als opvanglocaties werd gekozen voor een aantal kampen die in de oorlog door de nazi’s waren gebruikt, zoals kamp Westerbork. De locaties werden anders genoemd: voortaan waren het ‘woonoorden’ en ‘opvangcentra’. Westerbork werd ‘De Schattenberg’ genoemd.   

Re&shy;pa&shy;tri&shy;ë&shy;rings&shy;kamp

Repatriëringskamp

Vanaf 1951 werd het voormalige kamp een woonoord voor enkele duizenden Molukkers. KNIL-militairen en hun gezinnen zouden hier tijdelijk gehuisvest worden, omdat de situatie voor hen door de onafhankelijkheidsstrijd op de Molukken gevaarlijk werd. De laatste bewoners vertrokken uiteindelijk in 1971.   

Schat&shy;ten&shy;berg

Schattenberg

Hoe ervaar je iets dat niet meer bestaat? Het terrein van het voormalige kamp Westerbork heeft sinds het begin van de jaren zeventig verschillende aanpassingen ondergaan om de historische plek herkenbaarder te maken. In 1983 opende koningin Beatrix officieel het Herinneringscentrum.   

Plek van her&shy;in&shy;ne&shy;ring

Plek van herinnering

Het kamp door de jaren heen

Dit verhaal werd opgetekend door conservator Guido Abuys. Meer over de familie Enthoven is te vinden in het boek Kroniek van het geslacht Enthoven (Zutphen 1991).&nbsp;

Het is 23 mei 1945. Henriette Enthoven-van Lier schrijft vanuit Mont Pèlerin in Zwitserland een brief aan haar familie, waarin ze terugkijkt naar het transport van kamp Westerbork naar Theresienstadt en haar aankomst in dit getto.

"Ik werd met enige kennissen in een bananenwagen gestopt..."

Gerdien Verschoor was tussen 2019 en 2022 de directeur van Herinneringscentrum Kamp Westerbork. Dit verhaal publiceerde zij op haar <a href="https://gerdienverschoor.wordpress.com/2019/02/07/het-treinbord/#more-3294">eigen website</a>.

Het moet ergens in de jaren negentig geweest zijn: het was na de Wende en ik werkte bij de Nederlandse Ambassade in Warschau. Alles in Polen veranderde. Als attaché voor pers- en culturele zaken richtte ik me niet alleen op pers en cultuur, maar ook op de historische en maatschappelijke onderwerpen die in die periode actueel waren. Vele musea en historische instituten maakten een transitie door: nu Polen het communisme van zich had afgeschud, konden vele verhalen eindelijk op een andere manier verteld worden.

Het treinbord

Dit verhaal, geschreven door conservator Guido Abuys, werd in 2018 als column gepubliceerd op de website van het Herinneringscentrum Kamp Westerbork.&nbsp;

Een houten beeldje van een jongen van een jaar of twaalf, gekleed in een blouse, korte broek, hoge sokken en wandelschoenen. Op het voetstuk zijn de initialen E.B. ingekrast en is het jaar 1941 duidelijk zichtbaar. Het beeldje zou geschonken zijn aan Jacques Schol, directeur van het Centraal Vluchtelingenkamp Westerbork.&nbsp;

Een jongen vereeuwigd in hout

In juni 2025 verscheen Sprekende stenen. Stolpersteine in Zwolle, een publicatie waarin de verhalen van Joodse inwoners van Zwolle worden belicht. Ook voor het gezin Caneel, dat voor hun deportatie aan de Vispoortenplas 10 woonde, zijn struikelstenen gelegd.&nbsp;

Carolina Caneel-Bamberg, haar man Salomon Caneel en hun zoontje Mozes “Max” Caneel werden begin oktober 1942 vanuit Zwolle naar kamp Westerbork gebracht. Het was in die dagen overvol in het kamp: door de ontruiming van de Joodse werkkampen en de razzia’s waarbij de familieleden van de Joodse dwangarbeiders werden opgehaald, kwamen er zo’n 12.000 personen naar het kamp. In een brief aan vriendin Janny Bosman schrijft Carolina over de chaotische situatie en de onwetendheid over hun verdere lot. Ook vraagt ze om een paar hoge schoenen of laarsjes in maat 26 voor zoontje Max en een stel dekens, want die zijn ze inmiddels kwijtgeraakt.&nbsp;

"Onze Max is een reuzelieve schat..."

Onze collecties in beeld

Westerbork Digitaal

Etty Hillesum is geboren op 15 januari 1914 in Middelburg. Etty is in 1924 naar Deventer verhuisd, samen met haar ouders en broers. De vader van Etty was daar tot 1940 rector aan het Stedelijk Gymnasium. Na haar eindexamen ging Etty in 1932 Rechten en later Russisch studeren in Amsterdam. Tijdens de oorlog, tussen maart 1941 en oktober 1942 houdt zij een dagboek bij, waarin zij haar persoonlijke ontwikkeling beschrijft.

We zijn druk bezig met het toevoegen en aanvullen van informatie op deze website. We voegen dagelijks nieuwe collectiestukken toe en vullen persoonsgegevens aan, dus kom zeker nog eens terug!

Platform in ontwikkeling

Op deze pagina vind je een overzicht van verhalen over kamp Westerbork. Zo kun je meer te weten komen over personen die in het kamp gevangen zaten of over objecten uit onze collecties. Ook bieden we themaverhalen aan en laten we zien welke locaties in Nederland, direct of indirect, een verbinding hebben met kamp Westerbork. 

Verhalen

Van: Stertzenbach, Werner Aan: Stella Plaats: Westerbork, Kamp Datum: 1942-09-11 Onderwerp: Brief en formulier van ondertrouw door Werner naar Stella gestuurd. Hoe het met het trouwen zelf zal gaan is nog onduidelijk. Er gaan verschillende verhalen hierover rond; als je iets belangrijks mee te geven hebt of mede te delen, dan kan dat via Etty Hillesum. Zij is een goede bekende van Werner, ze werk voor de Joodse Raad in het kamp en is met verlof. Ze komt aanstaande dinsdag of woensdag weer terug… , een andere bekende van Werner, Hans Stawski is enkele weken geleden ontslagen, Werner ontving een brief van hem uit Amsterdam. Hij is niet gelukkig en eenzaam; een andere bekende is met zijn vrouw op vanmorgen op transport gesteld. Werner heeft hem onder andere een uitgeleide gedaan. Zo'n transport is niet aan te zien, ‘vooral de oudjes en de kleine kinderen maken den meest treurige indruk(…)deze beelden zal ik nooit vergeten. Het drama van deze tijd spelt zich voor onze ogen af.'; over Stella en Werner, welke keuze is de beste.

Van: Stertzenbach, Werner Aan: Stella Plaats: Westerbork, Kamp Datum: 1942-09-11 Onderwerp: Brief en formulier van ondertrouw door Werner naar Stella gestuurd. Hoe het met het trouwen zelf zal gaan is nog onduidelijk. Er gaan verschillende verhalen hierover rond; als je iets belangrijks mee te geven hebt of mede te delen, dan kan dat via Etty Hillesum. Zij is een goede bekende van Werner, ze werk voor de Joodse Raad in het kamp en is met verlof. Ze komt aanstaande dinsdag of woensdag weer terug… , een andere bekende van Werner, Hans Stawski is enkele weken geleden ontslagen, Werner ontving een brief van hem uit Amsterdam. Hij is niet gelukkig en eenzaam; een andere bekende is met zijn vrouw op vanmorgen op transport gesteld. Werner heeft hem onder andere een uitgeleide gedaan. Zo'n transport is niet aan te zien, ‘vooral de oudjes en de kleine kinderen maken den meest treurige indruk(…)deze beelden zal ik nooit vergeten. Het drama van deze tijd spelt zich voor onze ogen af.'; over Stella en Werner, welke keuze is de beste.

Brief van Werner Stertzenbach aan Stella Pach vanuit kamp Westerbork

Roza (Ro) Bino werd geboren op 11 januari 1921 &nbsp;in Amsterdam. &nbsp;Zij was actief in de AJC, de ArbeidersJeugdCentrale. Daar leerde ze haar grote liefde Alexander (Lex) Pach kennen. Zij verloofden zich in oktober 1939. Bij die gelegenheid kwamen er ook weer prachtige cadeaus: 24 fruitmesjes van Gero, een zwart bonbonschaaltje, glazen onderzettertjes.&nbsp; Ro en Lex behoorden tot de eersten die werden opgeroepen voor deportatie. Ze trouwden daarom op de dag van de deportatie vanuit Amsterdam om bij elkaar te kunnen blijven , op 13 juli 1942. Lex en Ro gaan op 16 juli 1942 met het tweede transport vanuit Westerbork naar Auschwitz, waar ze beide in augustus 1942 bezwijken aan de ontberingen.

Maker: Breslauer, W.R. Still uit de Westerborkfilm Plaats: Westerbork, kamp Datum: 1944 Onderwerp: kampgevangenen aan het werk bij de Vliegtuigsloperij.

Maker: Breslauer, W.R. Still uit de Westerborkfilm Plaats: Westerbork, kamp Datum: 1944 Onderwerp: kampgevangenen aan het werk bij de Vliegtuigsloperij.

Foto van een still uit de Westerborkfilm

Van: Snoek-Velleman, H. Aan: Rose, P.W. Plaats: Westerbork, kamp Datum: 1943-06-28 Onderwerp: schrijfdag, omstandigheden, verlangen naar familie en bekenden, weinig hoop in Westerbork te blijven.

Van: Snoek-Velleman, H. Aan: Rose, P.W. Plaats: Westerbork, kamp Datum: 1943-06-28 Onderwerp: schrijfdag, omstandigheden, verlangen naar familie en bekenden, weinig hoop in Westerbork te blijven.

Briefkaart van H. Snoek-Velleman aan P.W. Rose vanuit kamp Westerbork

Van: Spier-Salomon, E. Aan: Kranss, E., Mevr. Plaats: Westerbork, kamp Datum: 1943-10-02 Onderwerp: omstandigheden, stemming, groeten

Van: Spier-Salomon, E. Aan: Kranss, E., Mevr. Plaats: Westerbork, kamp Datum: 1943-10-02 Onderwerp: omstandigheden, stemming, groeten

Briefkaart van E. Spier-Salomon vanuit kamp Westerbork

Van: Velleman, W.&nbsp; Aan: Procee, fam.&nbsp; Plaats: Westerbork, kamp, barak 22 (OD) Datum: 1943-04-28 Onderwerp: beschrijving situatie en groeten aan familie en bekenden. Zijn vrouw ligt overspannen in bed. Ze heeft last van bloedarmoede.

Van: Velleman, W.&nbsp; Aan: Procee, fam.&nbsp; Plaats: Westerbork, kamp, barak 22 (OD) Datum: 1943-04-28 Onderwerp: beschrijving situatie en groeten aan familie en bekenden. Zijn vrouw ligt overspannen in bed. Ze heeft last van bloedarmoede.

Briefkaart van W. Velleman aan de fam. Porcee vanuit kamp Westerbork

Van: Jetty (Henriette Snoek-Velleman) Aan: Annie en Wim Plaats: Westerbork, kamp Datum: 1943-06-26 Onderwerp: beschrijving van gevoelens over transport naar en verblijf in kamp Westerbork en een ontmoeting met een OD'er op weg naar kamp Westerbork. Leo (Levie) Piller (ook een OD' er) adviseert haar geen vriendschap met hem te sluiten Bijbehorende enveloppe 7782-04

Van: Jetty (Henriette Snoek-Velleman) Aan: Annie en Wim Plaats: Westerbork, kamp Datum: 1943-06-26 Onderwerp: beschrijving van gevoelens over transport naar en verblijf in kamp Westerbork en een ontmoeting met een OD'er op weg naar kamp Westerbork. Leo (Levie) Piller (ook een OD' er) adviseert haar geen vriendschap met hem te sluiten Bijbehorende enveloppe 7782-04

Brief van Henriette Snoek-Velleman aan Annie en Wim vanuit kamp Westerbork

Van: Stertzenbach, Werner Aan: Stella Plaats: Westerbork, Kamp Datum: 1942-09-17 Onderwerp: geen bezoekersvergunning; er zal over veertien dagen een nieuwe commandant komen, misschien een betere kans om verlof te krijgen voor het trouwen; Etty Hillesum is nog niet terug. Zij is ziek; Werner is op bezoek geweest bij Bets Bino in het ziekenhuis. Zij is herstellende van een operatie aan de maag en ze heeft van alles verteld. Ze had van haar zus nog geen reactie gekregen (Heertje-Bino); over gesprek met Werner zijn baas over een vrijstelling voor Stella; over kampgenoten en hun gezinnen; nog enkele weken wachten mogelijk kunnen ze in Amsterdam trouwen.

Van: Stertzenbach, Werner Aan: Stella Plaats: Westerbork, Kamp Datum: 1942-09-17 Onderwerp: geen bezoekersvergunning; er zal over veertien dagen een nieuwe commandant komen, misschien een betere kans om verlof te krijgen voor het trouwen; Etty Hillesum is nog niet terug. Zij is ziek; Werner is op bezoek geweest bij Bets Bino in het ziekenhuis. Zij is herstellende van een operatie aan de maag en ze heeft van alles verteld. Ze had van haar zus nog geen reactie gekregen (Heertje-Bino); over gesprek met Werner zijn baas over een vrijstelling voor Stella; over kampgenoten en hun gezinnen; nog enkele weken wachten mogelijk kunnen ze in Amsterdam trouwen.

Van: Annie Aan: Rudie Plaats: Westerbork, kamp Datum: 1942-08-05 Onderwerp: informatie omtrent omstandigheden. Geen reden om zich ongerust te maken.

Van: Annie Aan: Rudie Plaats: Westerbork, kamp Datum: 1942-08-05 Onderwerp: informatie omtrent omstandigheden. Geen reden om zich ongerust te maken.

Briefkaart van Annie aan Rudi vanuit kamp Westerbork

Van: Piller, L. (Levie) Aan: Rose, W. Plaats: Westerbork, kamp Datum: 1943-08-04 Onderwerp: alleen briefkaarten sturen, die komen vlugger door; omstandigheden; ziekte

Van: Piller, L. (Levie) Aan: Rose, W. Plaats: Westerbork, kamp Datum: 1943-08-04 Onderwerp: alleen briefkaarten sturen, die komen vlugger door; omstandigheden; ziekte

Briefkaart van Levie Piller aan W. Rose vanuit kamp Westerbork

Van: Piller-Locher, D. Aan: Snoek, J., Mevr. (Henriette Snoek-Velleman) Plaats: Westerbork, kamp&nbsp; Datum: 1943-06-17 Onderwerp: situatie in het kamp, persoonlijke omstandigheden, sturen van pakketten

Van: Piller-Locher, D. Aan: Snoek, J., Mevr. (Henriette Snoek-Velleman) Plaats: Westerbork, kamp&nbsp; Datum: 1943-06-17 Onderwerp: situatie in het kamp, persoonlijke omstandigheden, sturen van pakketten

Briefkaart van D. Piller-Locher aan Henriette Snoek-Velleman vanuit kamp Westerbork

Van: oma (en opa) (Waterman, Betje en Joël) Aan: Waterman, L. en O. (hun kinderen) Plaats: Westerbork, kamp Datum: 1943-06-25 Onderwerp: ze proberen zich te schikken in hun situatie; opa is goed hij heeft stamport gegeten, het eten is behoorlijk…

Van: oma (en opa) (Waterman, Betje en Joël) Aan: Waterman, L. en O. (hun kinderen) Plaats: Westerbork, kamp Datum: 1943-06-25 Onderwerp: ze proberen zich te schikken in hun situatie; opa is goed hij heeft stamport gegeten, het eten is behoorlijk…

Briefkaart van Betje Waterman-Blom vanuit kamp Westerbork

Betje, de oudste dochter uit het gezin van Hartog Härtz en Jetje Härtz-Conen, was op 21 juni 1902 in Harderwijk geboren. Toen zij 24 jaar oud was trouwde zij op 25 augustus 1926 in Harderwijk met Willem Velleman. Willem was toen bijna 26 jaar oud. Hij was op 31 augustus 1901 in Leeuwarden geboren als de zoon van Jacob Velleman en Froukje Drielsma. Kort na hun huwelijk in Harderwijk op 24 september 1926 zijn Betje en Willem naar Leeuwarden vertrokken, waar zij op het adres Nieuwe Buren 109 zijn gaan wonen. Op dat adres werden ook hun beide dochters geboren. Froukje, waarschijnlijk vernoemd naar de moeder van Willem, was geboren op 4 december 1927 en ruim acht jaar later, op 27 augustus 1936, wordt dochter Jetje geboren die weer was weer vernoemd naar de moeder van Betje.&nbsp; Het gezin Velleman verhuisde op 19 september 1939 naar het adres Ramstraat 42, ook in Leeuwar-den. Daar hebben zij gewoond tot 11 december 1942. Daarna wordt het onduidelijk wat er precies met hun gebeurd is. Het is bekend dat zij vanaf die 11e december 1942 in het buitenland waren, maar het is nog niet bekend in welk land dat was en onder welke omstandigheden zij daar verbleven. Misschien waren zij daar naar toe gevlucht, of waren zij daar ondergedoken! Lang heeft het echter niet kunnen duren, want reeds op 11 januari 1943 zijn zij naar kamp Westerbork overgebracht.&nbsp; Bijna vier maanden hebben Betje, Willem en hun twee dochters in kamp Westerbork doorgebracht. Op 4 mei 1943 zijn zij op transport gesteld naar Sobibor. Op die dag vertrokken er 1187 personen vanuit Westerbork naar het vernietigingskamp Sobibor. Drie dagen later, op 7 mei 1943, werd bijna iedereen uit dat transport rechtstreeks vanuit de treinen naar de gaskamers gebracht. Ook Betje, Willem en hun twee dochters zijn daar om het leven gekomen. Betje was toen 40 jaar oud, Willem 41 jaar, Froukje 15 jaar en Jetje 6 jaar oud. In het boek 'De Transportlijsten' staan zij op pagina 93. Willem en de kinderen onder de naam Velleman, Betje onder de naam Velleman-Reartz.

Bernhard MoritzSchuster

Bernhard Moritz
Schuster